Flexibiliteit en de arbeidsmarkt: meer zekerheid nodig

Op 7 februari 2017 organiseerde de WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid) bij Pakhuis De Zwijger in Amsterdam de presentatie van de verkenning: ‘Voor de zekerheid. De toekomst van flexibel werkenden en de moderne organisatie van arbeid’ (hier te downloaden). Hierin beschrijven en analyseren deskundigen de toenemende flexibilisering, hoe de organisatie van arbeid in verschillende opzichten verandert, wat de drijvende krachten daarachter zijn, welke gevolgen we zien, en wat antwoorden van de overheid en andere actoren zouden kunnen zijn.

Toenemende onzekerheid
“Werk is cruciaal voor mensen en de economie. Na onze verkenning ‘De robot de baas’ hebben we besloten nu het onderwerp ‘flexibiliteit’ te belichten”, motiveert Monique Kremer van het WRR de keuze voor het onderwerp. Met de titel wijzen de auteurs op de toenemende onzekerheid die deels een gevolg is van de flexibilisering. En dat die flexibilisering toeneemt is een feit. “Alle banen die sinds 2003 gecreëerd zijn, zijn flex”, stelde Bernard ter Haar (DG Sociale Zaken en Werkgelegenheid) die het eerste exemplaar van het boek in ontvangst mocht nemen. 

De economische gevolgen van die onzekerheid is dat mensen minder gaan investeren en minder risico’s durven nemen. Dat is slecht voor innovatie en dus de economie. Een ander gevolg is dat mensen/werknemers minder geld uitgeven, omdat ze geen vast inkomen meer hebben. Maatschappelijk betekent het dat mensen problemen krijgen met hun langetermijnsplanning. Beslissingen over het al dan niet kopen van een huis en het nemen van kinderen wordt ingewikkelder. Jonge mensen vinden het lastig te bouwen aan een toekomst. Ouderen ondervinden problemen in het opbouwen van voldoende pensioen. 

Ook zijn er kwetsbare groepen, zoals ZZP’ers die veel stress ondervinden aan het gebrek aan inkomenszekerheid. Naar schatting leven er in nederland 200.000 gezinnen met ZZP’ers onder de armoedegrens. Veel mensen, met name aan de onderkant van de arbeidsmarkt, ervaren ook boosheid omdat ze puur behandeld worden als kostenpost en geen erkenning krijgen voor hun werk. Op deze groep spelen de populisten van deze tijd gretig in.

Wie kan wat doen om de onzekerheid tegen te gaan?  

Overheid
Er is al veel geschreven over de wet DBA en het effect op de inhuur van ZZP’ers. Een prioriteit voor het nieuwe kabinet zal zijn om hierin helderheid te scheppen. Maar misschien nog wel een belangrijker beleidsonderwerp is het verkleinen van de kosten tussen vast en flexibel personeel. De voordelen van flexibiliteit liggen nu vooral bij de opdrachtgever. Als de overheid dit niet herstelt zal de polarisatie in de samenleving alleen maar toenemen. Ook experimenteren met zaken als het basisloon liggen bij de overheid. Dit is ook het onderwerp van een volgende WRR-verkenning: 'de waarde van werk'. 

Bernard ter Haar (DG Sociale Zaken en Werkgelegenheid): “Verklein de verschillen tussen vast en flex”

Burgers
Burgers/werkenden kunnen bijdragen aan meer zekerheid door hieraan te bouwen in de vorm van nieuwe corporaties en andere collectieve initiatieven. Denk bijvoorbeeld aan broodfondsen, fondsen waarin ondernemers maandelijks geld opzij zetten om daarmee hun ondernemersrisico’s af te dekken. Daarnaast is het cruciaal om te blijven leren en nieuwe netwerken aan te gaan. “Chance favors the prepared mind.”

Onderwijs
Het Nederlandse onderwijs werkt nog grotendeels als een mal dat mensen voorbereid om een carrière van 50 jaar hetzelfde werk. Dit moet veel meer ingestoken worden op onderzoeken, ondernemen en levenslang leren, naast de specialisatie op één gebied. Deze ontwikkelingen gaan nog niet zo snel, maar er duiken soms al positieve voorbeelden op, zoals het entreprenasium, de school voor maatschappelijk ondernemende mensen. 

Bedrijven
Het eerste wat bedrijven kunnen doen is goed kijken naar welk werk ze flexibel insteken en welk werk niet. Kortom, organisaties moeten niet met de mode mee gaan en om die reden gaan flexibiliseren, maar dit alleen doen als het een passende keuze is. Waarom zouden thuiszorgmedewerkers flexibel moeten werken? Juist daar willen klanten bekende gezichten zien. 

Een belangrijke trend waar bedrijven verder op in kunnen spelen is intrapreneurship: vaste werknemers die zelf initiatieven nemen om nieuwe dingen te doen. Scandinavië kent een hoge mate van ondernemende medewerkers en is hier heel succesvol mee. Werkgever vinden het wel vaak een uitdaging om medewerkers hiervoor de ruimte te geven binnen bepaalde kaders. Lukt dit, dan draagt dit bij aan ondernemingssucces. Bij bedrijven waar dit niet lukt lopen medewerkers vaak ontevreden weg en worden ZZP’er. 

Inkomenszekerheid 
Het laatste onderwerp dat tijdens de presentatieavond besproken werd is hoe we de inkomenszekerheid van mensen kunnen vergroten. De conclusie was dat sociale zekerheid minder rond een vaste baan georganiseerd moet worden. Hoe dat dan wel moet is nog niet helemaal helder, maar dat het gaat lukken is evident. In de jaren 80’ was de uitkering van vrouwen nog gekoppeld aan hun gezinssituatie. Dat kunnen we ons nu ook niet meer voorstellen. In Denemarken worstelt men hier helemaal niet mee. Sociale zekerheid is daar geregeld door inkomensbescherming. Daartegenover staat een lagere baanzekerheid. 

Teruggaan naar de arbeidsmarkt van vroeger is niet mogelijk en niet wenselijk. “We zijn niet tegen de flexibilisering van de arbeidsmarkt, maar wel voor meer zekerheid voor de flexibel werkenden”, besluit Monique Kremer.