Hoe bepaal ik als controller of iets ethisch in orde is?

Waar er prikkels bestaan, zijn er mensen die ervan zullen proberen te profiteren, goedschiks of kwaadschiks. Tegenover elke intelligente persoon die met veel pijn en moeite een systeem van prikkels bedenkt om mensen tot goed gedrag te bewegen, staat onvermijdelijk een leger mensen, intelligent of niet, die met nog meer pijn en moeite proberen onder dat systeem uit te komen. 

Aldus econoom Steven Levitt in zijn spraakmakende boek ‘Freakonomics’. 

Of bedrog plegen nu in de aard van het beestje zit of niet, het speelt een belangrijke rol in alles wat mensen doen, gaat Levitt verder. Het is een van de oudste economische handelingen: meer krijgen voor minder. Het zijn niet alleen de namen in de krantenkoppen – de ondernemers met voorkennis, de epo-wielrenners of de sjoemelende wethouders – die de boel belazeren. Het is de serveerster die de fooi in haar zak steekt in plaats van in de pot. Het is de bedrijfsleider bij de Wal-Mart die de gewerkte uren van zijn personeel in de computer bijschaaft om de bedrijfsresultaten een beter aanzien te geven. Het is de derdeklasser die spiekt bij zijn buurman omdat hij bang is te blijven zitten. 

_________________________________________________________________________________________

Tijdens de opleiding Risicomanagement ontdekt u in vijf dagen alle facetten van integraal risicomanagement. Na afloop scant u uw organisatie op risico’s en stelt u een praktisch en toepasbaar beheersplan op. Verstevig groei en waarborg continuïteit. Meld u direct aan.

_________________________________________________________________________________________ 

Accountants, boekhouders, administrateurs en controllers kunnen in hun werk te maken krijgen met fraude. Maar het hoeft geen uitgesproken bedrog te betreffen. Bij bedrijven waar het mis is gegaan, is het vaak ook niet zo begonnen. Maar door het af en toe iets minder nauw met de regeltjes te nemen kan geleidelijk aan een hellend vlak ontstaan, wat in het ergste kan leiden tot de teloorgang van de onderneming. Voorbeelden genoeg. 

Daarom is het belangrijk voor financials om ‘de rug recht te houden’ en zich te verdiepen in de drijfveren van mensen in hun onderneming. Wat zijn hun drijfveren? Waar worden ze op afgerekend? En als het hen niet goedschikt lukt hun persoonlijke doelen te bereiken, hoe zouden zij het dan kwaadschiks voor elkaar kunnen krijgen? 

De uitdaging voor financials is dat er geen sprake hoeft te zijn van fraude, maar wel van onethisch gedrag (= niet het juiste, gewenste gedrag). Hoe bepaal je wanneer dat het geval is? Waar liggen de grenzen? Wanneer een manager de controller direct vraagt om bepaalde kosten nog niet af te boeken en zo het resultaat er beter uit te laten komen, dan is dat vrij duidelijk. Maar onder de hoge druk van het bedrijfsleven is er altijd de verleiding ‘wat bochten af te snijden’, aldus Jeroen Smit – auteur van ‘De Prooi’ en hoogleraar journalistiek – in een recente radiouitzending. 

‘Ik ben integer. Weet u wie mijn vader was? Naar welke school ik ben geweest? Ik ben integer.’ Dat is het beeld dat Smit krijgt van veel toppers in het bedrijfsleven. Maar zijn stelling is dat integriteit iets is waar je iedere dag bij stil moet staan. ‘Iedere dag moet je er opnieuw mee bezig zijn’, aldus Smit. 

Een voorbeeld uit zijn eigen journalistieke praktijk is het principe van hoor en wederhoor. ‘Als je een x-aantal mensen gesproken hebt over een kwestie kun je denken; ‘ik weet het inmiddels wel’. Maar achter in je hoofd knaagt er iets: die ene persoon heb je nog niet gesproken. Dat stemmetje in je hoofd kun je sussen: Het artikel moet nu ingeleverd worden. Dat stemmetje kun je dan negeren, of je kunt extra je best doen om het toch voor elkaar te krijgen.’ 

En zo gaat het bij bedrijven ook. Een telefoontje schiet erbij in, een extra controle is lastig, een klein probleem wordt net iets te gemakkelijk opgelost. Maar door je dit te permiteren, begeef je je al snel op dat hellende vlak. 

Wanneer je twijfelt of een bepaalde beslissing ethisch of niet is, biedt de filosofie ook praktische handvaten. Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724 – 1804) moeten mensen beslissingen niet baseren op hun gevoel, maar op wat rationeel het juiste is om te doen. De gevoelens van mensen zijn nu eenmaal anders, vond Kant. Sommige mensen voelen veel empathie en anderen helemaal niet. Wat voor de ene persoon helemaal goed voelt, is voor een ander onacceptabel. 

Wanneer je twijfelt over een morele beslissing, moet je volgens Kant de vraag stellen: ‘Wat als iedereen dat zou doen?’ Als dat niet erg zou zijn, maar positief, kun je het inderdaad doen. Maar anders niet, want als iedereen uitzonderingen gaat maken wordt de wereld een immoreel zooitje.

Een andere vraag die je moet stellen is: ‘Respecteer ik met mijn actie het doel van alle mensen, of dient het alleen mijn eigen doel?’ Ook hier geldt: Als het alleen eigen doelen dient, niet doen. Kant geloofde dat deze vragen equivalenten waren. Tot slot, kun je je afvragen of je actie vanuit alle perspectieven als rechtvaardig gezien zou worden.

1. Zou mijn actie een universele wet kunnen worden?

(Oftewel: Wat als iedereen dat zou doen?)

2. Dient mijn actie het belang van de mensheid als geheel?

(Gebruik ik mensen niet strikt als middel om mijn eigen doelen te bereiken?)

3. Is mijn actie te verantwoorden als regelgever en regelvolger?

Bij drie keer ‘ja’ zit je volgens Kant goed en kun je doorzetten.

– Ethiek en integriteit voor finance professionals: boeiende inzichten van vakgenoten