Sweder van Wijnbergen: ‘Spectaculair falend vaccinatiebeleid’

Proficiat voor de steunmaatregelen die Nederlandse overheid heeft genomen om de economie te stutten tijdens de coronacrisis, zegt econoom Sweder van Wijnbergen. “Maar het vaccinatiebeleid faalt spectaculair. De Jonge heeft geen idee wat hij doet”, constateert hij. “En het lijkt erop dat op ministerie van VWS egotrippers rondlopen, die werk naar zich hebben toegetrokken waarvoor ze helemaal niet geschikt zijn.” Een gemiste kans, waardoor het economisch herstel nu stokt.

“Ook onder economen leeft het idee dat beleidsmakers tijdens de coronacrisis moeten kiezen tussen twee kwaden. Of een lockdown invoeren die schadelijk is voor de economie, of de pandemie de vrije loop laten waarbij de economie in tact blijft. Mensen als Coen Teulings en Barbara Baarsma betogen dat. Maar zij maken een denkfout; de keuze tussen lockdown en een normale economische gang van zaken is een vals dilemma”, Zegt Sweder van Wijnbergen, tegenwoordig vooral hoogleraar Economie aan de Universiteit van Amsterdam, in het verleden onder andere werkzaam bij de Wereldbank en het ministerie van Economische Zaken (als secretaris-generaal). Een best wel briljant denker, die graag van zich laat horen. Ook nu weer, tijdens de coronacrisis, waarin hij – misschien wel tegen het heersende ‘Volksempfinden’ in – een warm pleitbezorger is voor een lockdown, een stevige lockdown, welteverstaan.

Zijn argumenten zijn kristalhelder: “Een lockdown is zeker niet slechter voor de economie. Eerder beter. Als je een pandemie op z’n beloop laat, grijpt het virus om zich heen. En dan – Baarsma en Teulings zien dat maar niet in – krijg je pas echt enorme economische schade. Je stort de economie in een langdurige crisis doordat besmette mensen niet goed kunnen functioneren en mensen die niet besmet zijn uit angst thuisblijven. Dus de argumenten tegen een lockdown deugen niet.”

En wat pleit er dan voor een lockdown? “Onderzoek in de Verenigde Staten naar de vorige pandemie – de Spaanse Griep – laat zien dat de staten die toen een harde lockdown doorvoerden geen grotere economische terugval hadden, en zich veel sneller herstelden dan de staten met een soepele regeling. Hoogstwaarschijnlijk zal dat ook bij deze pandemie gebeuren. Bovendien: dit keer zijn er vaccins ontwikkeld om besmetting van het virus te voorkomen. Dit keer win je met een lockdown kostbare tijd; dit keer blijven mensen die anders waren besmet gezond tot dat ze zijn gevaccineerd. Waarna ze weer volledig kunnen meedraaien in de economie.” Kortom: met een harde lockdown blijft de waardevernietiging nu beperkt en kan de economie straks sterker uit de startblokken komen, met een minimaal verlies aan menselijke levens, zo is de stellige overtuiging van Van Wijnbergen.

Geen wonder dus dat hij voorstander is van verlenging van de huidige, strenge lockdown. Al had die wat hem betreft al veel eerder mogen worden doorgevoerd – zoals ook blijkt uit zijn pleidooi hiervoor in een artikel in NRC Handelsblad in april 2020.

Hij heeft ook alle begrip voor de moeite die het de Nederlandse politici kost om streng op te treden en de weerstand tegen een harde lockdown te overwinnen: “We leven in een democratie; anders dan in China moeten politici draagvlak zien te vinden voor hun beslissingen.” Aan de andere kant: het zwabberbeleid van het kabinet verdient geen schoonheidsprijs, om nog maar te zwijgen van politici die hun eigen geloofwaardigheid ondermijnen door huwelijksfeestjes te geven waarop ze hun eigen lockdown-regels met voeten treden. Maar – soît – zand erover. “We doen het zo slecht nog niet. Er blijkt meer mogelijk te zijn dan veel mensen hadden gedacht: de economie draait grotendeels door tijdens de tweede golf ondanks de lockdown, met dank aan de bedrijven die op grote schaal zijn gaan thuiswerken en aan de opmars van de e-commerce.”

Dreigende ‘debt overhang’
Helemaal enthousiast is hij over het steunbeleid van de Nederlandse overheid. “Dat heeft Nederland goed aangepakt. Uitzonderlijk goed zelfs. Het beleid is er van het begin af aan op gericht om te voorkomen dat liquiditeitstekorten bij bedrijven omslaan in faillissementen.” De steunmaatregelen van de Nederlandse overheid om bedrijven te helpen te ‘overwinteren’, steken in elk geval gunstig af bij de aanpak van de Amerikaanse overheid. “Daar heeft Trump de overheidsuitgaven verhoogd, en Biden wil dat recept overnemen. Als dat doorgaat, zou dat in totaal een verhoging ter grootte van 15 procent van het Amerikaanse BBP betekenen.”

Dus geen directe steun aan het kwetsbare bedrijfsleven, maar een ‘generieke vraagstimulering waar het aanbod de beperkende factor is’, aldus Van Wijnbergen. “Je zag ook dat er in de VS in april vorig jaar al 20 miljoen werklozen bijkwamen, terwijl hier de werkloosheid niet of nauwelijks steeg. Inmiddels heeft de zoals altijd dynamische Amerikaanse economie zich wel weer wat hersteld, maar dat komt niet doordat de overheid zoveel geld uitgeeft. Dat heeft nauwelijks positief effect. Nu niet, tenminste. Straks, wanneer de gezondheidscrisis is weggeëbd, is vraagstimulering eerder op z’n plaats. Particulieren hebben genoeg geld, maar geven het nu niet uit – straks mogelijk wel – maar als dat niet gebeurt is er ruimte voor generieke vraagstimulering.”

Ziekteverzekeringsmodel
Uiteraard kan de Nederlandse overheid niet tot in lengte van dagen de economie blijven stutten. Maar voorlopig kan Bruin het wel trekken. “De overheid heeft nu zo’n 10 procent van het BBP uitgetrokken voor alle steunmaatregelen. Hoogstwaarschijnlijk wordt het nog minder, aangezien een gedeelte van het geld dat nu is verstrekt aan ondernemers ook moet worden terugbetaald.” Hoe dan ook: “Dit kunnen we best hebben, zeker gezien de geringe Nederlandse staatsschuld.”

Ook de terugbetaling van de leningen die Nederland is aangegaan hoeft geen hoofdbrekens op te leveren. “De terugbetaling smeer je uit over een lange periode. Een pandemie komt misschien eens in de honderd jaar voor, dus dat lijkt me een mooie periode.” Waarbij dan wel toekomstige generaties worden belast. “Het is het ziekteverzekeringsmodel: wie ziek is krijgt geld, en wie niet ziek is betaalt. Deze vorm van risicodelen is me liever dan een dan een golf faillissementen doordat overheidssteun achterwege blijft om toekomstige generaties te sparen. Het is ook beter dan dat we als een gek zo snel mogelijk gaan terugbetalen. Dat is helemaal niet nodig.”

Ook de tegenwerping dat de overheid door alle steunmaatregelen mogelijk bedrijven in stand houdt die straks niet levensvatbaar blijken, wuift Van Wijnbergen weg. “Zoveel ‘zombiebedrijven’ zijn er echt niet. In Nederland gaan 3 procent van alle bedrijven jaarlijks failliet. Dat is een indicatie van het aantal bedrijven dat nu ten onrechte in stand wordt gehouden. Ik zie het grote gevaar voor de economie niet.” Maar betekent steun niet ook dat bedrijven minder impulsen krijgen om te vernieuwen? Misschien zelfs verslaafd raken een steun, waardoor ‘Schumpeteriaanse creatieve destructie’ uitblijft? “Dat lijkt me overdreven. Een jaartje wat minder vernieuwen is niet het einde van de wereld.”

Wel een groot risico is dat veel bedrijven in de afgelopen maanden zijn volgeladen met schulden. Er dreigt straks, als de economie weer op volle toeren kan draaien, een schuldenmoeras van bedrijven die te kampen hebben met een ‘debt overhang’. Het gevaar bestaat dat bedrijven met aanzienlijke schulden dan in ernstige betalingsmoeilijkheden komen, doordat ze allerlei leningen moeten terugbetalen – niet alleen aan de overheid, maar ook aan de banken, kantoorverhuurders, leveranciers en allerlei andere partijen die hun krediet hebben verstrekt. “Het gaat misschien wel om 50.000 tot 100.000 middelgrote en kleine bedrijven. Niemand heeft een idee om hoeveel bedrijven het gaat. Het zou goed zijn dat eerst eens uit te zoeken. En dan? “Dan moeten de schulden van de bedrijven waar het om gaat waarschijnlijk worden geherstructureerd. Wat mij betreft onder regie van de drie grote banken, dat zijn de aangewezen partijen om zo’n operatie op zich te nemen. Zoals de banken in de jaren negentig dat ook hebben gedaan in Oost-Europa, toen daar de economie moest heropgebouwd.”

Liever dat dan deze wankele maar levensvatbare bedrijven ‘de faillissementsmolen injagen’, die kan dit soort aantallen helemaal niet verwerken. “Ook liever dat dan de schulden in het wilde weg partieel kwijtschelden, zoals staatssecretaris van Financiën Van Huffelen het wilde doen in de toeslagenaffaire. Dan help je alleen maar de ene schuldeiser ten koste van de andere, zonder dat het bedrijf (of in Van Huffelens geval de benadeelde belastingbetaler) ermee geholpen wordt.” En ook liever dat dan allerlei slimme financiële ‘weapons of mass destruction’ zoals de securitisatie van de schulden. Dat is geen oplossing, maar een bron van nieuwe problemen, aldus Van Wijnbergen: “Dan dreigt er het gevaar van een nieuwe sub-primecrisis: dat schulden worden verhandeld met onbekende risico’s op wanbetaling. Met wijdverspreide faillissementen tot gevolg, en een algehele verharding doordat de afstand tussen schuldenaren en schuldeisers dan zo groot is.”

Reddende engel
De volledige omvang van die structurering zal straks pas aan het licht kunnen komen, als de economie z’n oude loop kan hervatten. Tot dan is het devies volgens Van Wijnbergen: een harde lockdown, steunmaatregelen en de komst van ‘de reddende engel’ afwachten – zoals hij de aanstaande, grootscheepse vaccinatiegolf aanduidt. Of liever gezegd: we moeten de komst van die ‘reddende engel’ niet afwachten, maar de rode loper voor haar uitrollen, en alles in het werk stellen om zo snel mogelijk zoveel mogelijk mensen te vaccineren.

Dat wil tot dusver maar niet lukken. “Volgens mij heeft zelfs Griekenland het nog beter voor elkaar dan wij. Het Nederlandse testbeleid was al goeddeels mislukt, en nu zitten we met een spectaculair falend vaccinatiebeleid. We zijn te laat begonnen, het vaccinatieproces verloopt traag en chaotisch. En hoe langer het duurt, hoe langer de economische ontwikkeling stokt en de schade oploopt. Hugo de Jonge heeft geen idee van wat hij doet. En je kunt je ook afvragen of het ambtelijke apparaat van VWS wel zo goed functioneert. Ik denk dat er veel ambtelijke egotrippers rondlopen, die allerlei taken naar zich hebben toegetrokken die ze helemaal niet aankunnen. Ambtenaren van VWS zijn ook helemaal niet gewend uitvoerend werk te verrichten: ze zijn er om beleid voor te bereiden en nota’s te schrijven. Maar ze hebben geen enkele ervaring met complexe logistieke processen.”

Het besluit van VWS om de uitvoering van het vaccinatiebeleid bij de GGD’s neer te leggen spreekt boekdelen, gaat Van Wijnbergen verder: “Een decentrale organisatie. 25 afdelingen die allemaal met een eigen IT-pakketje hobbyen.” Een centrale aanpak – zoals in andere landen gebeurt – is veel beter. “Waarom niet het leger ingeschakeld om vaccinatie in goede banen te leiden net zoals tijdens de Mexicaanse griep in 2009. Dat ging van een leien dakje. Toen begonnen we als eerste land met vaccineren tegen de Mexicaanse griep en waren we als eerste klaar, dankzij de inzet van het leger. Enkele maanden geleden heeft het leger weer aangeboden de leiding over het vaccinatieproces op zich te nemen. Maar dat heeft VWS van de hand gewezen.” En zo kon het gebeuren dat Nederland het enige land ter wereld dat een complexe logisitieke operatie toevertrouwde aan een ‘beleidsvoorbereidend ministerie’. “Zo’n beetje de enige partij die dit zeker niet aankan.”