FM Dag 2021: Wachten op de Reset…

The Great Reset. Op 20 juni 2020 presenteerden Prins Charles en WEF-directeur Klaus Schwab een rapport op de 50ste bijeenkomst van het World Economic Forum (WEF). Dit rapport, voluit The Great Reset, Transforming Our World and Building Back Better, schetste in grove streken hoe Corona de aanzet zou kunnen worden tot een duurzame transformatie van onze wereldeconomie. Sindsdien is het begrip Great Reset een eigen leven gaan leiden, onder andere in allerlei complottheorieën die er een samenzwering in zien van de internationale elite om hun positie te versterken. Volgens sommige complotdenkers zou de Corona-epidemie niet alleen worden aangegrepen als momentum voor deze Great Reset, de wereld-elite zou het virus zelfs bewust de wereld in hebben gebracht.

Van Great Reset naar Reset
Om complotdenker buiten de deur te houden, schalen wij op onze FM Dag 2021 (save the date, 7 september) een tandje af – van Great Reset, naar Reset – en kijken we naar de impact die COVID-19 heeft op onze levens, de wereld, onze economie en ons werk. Zijn we echt anders gaan kijken naar de wereld om ons heen? Wat betekent de pandemie voor ons werk als financiële professionals? Want over welke Reset(s?) hebben we het eigenlijk als we zien hoe divers de Corona-crisis uitwerkt op verschillende sectoren van onze economie? Lijkt de economie zichzelf – so far – niet wonderwel te herstellen? Kunnen we eigenlijk wel spreken van een ‘Reset’, of versterkt Corona eigenlijk vooral de trends en ontwikkelingen die al eerder in beweging zijn gezet?

Iemand die de nodige economische disrupties voorbij heeft zien komen is Sweder van Wijnbergen. Begin jaren ´90, vlak na de val van de Muur was hij Hoofdeconoom Oost-Europa bij de Wereldbank. Sinds 1992 is hij als professor verbonden aan de UvA waar hij zich toelegt op internationale economie, economische transities en growth theory. Hoe kijkt hij naar de gevolgen van de pandemie? Is er sprake van een reset? Van Wijnbergen: “Corona heeft zeker langdurige negatieve gevolgen voor onze economie, maar de gevolgen van Corona voor de Nederlandse arbeidsmarkt lijken vooralsnog mee te vallen: “Als je kijkt naar de cijfers in Amerika, waarbij de werkloosheid soms steeg van 4 % naar 15 % in twee weken, dan is vertoont de Nederlandse arbeidsmarkt tot nu toe slechts rimpeltjes.”

Sweder van Wijnbergen

Dat het in Nederland zo meevalt, hebben we volgens van Wijnbergen te danken aan adequaat economisch beleid: “De overheidssteun is hier goed georganiseerd. Vergeleken met Amerika hebben we veel minder geld uitgegeven – en veel gerichter. Niet aan consumenten en aan grote bedrijven zoals in Amerika – maar ook aan kleine ondernemers waar Corona voor de grootste problemen zorgt. Zonder al te veel maatwerk hebben wij hier 140.000 bedrijven op de been gehouden en dat is best knap.”

Reset de arbeidsmarkt?
Toch ziet Van Wijnbergen ook donkere wolken aan de horizon: “Een deel van de Nederlandse arbeidsmarkt blijft onder de radar, de zzp’ers. Afhankelijk van je rekenmodel is die groep bij elkaar goed voor meer dan een miljoen mensen. Dat betekent dat daar weleens een grote verborgen werkeloosheid zou kunnen zitten. Een zzp’er die door Corona van 40 uur werk naar twee uur werk gaat, is niet zo heel anders dan iemand die werkeloos is – maar zo komt het niet in de boeken. Het probleem van zzp’ers zonder opdrachten was al een issue dat regelmatig werd aangekaart voor Corona – maar hoe langer de pandemie aanhoudt, hoe meer verhalen je in de media ziet verschijnen dat veel zzp’ers die al op dun ijs stonden, er nu echt doorheen zakken.”

Hoeveel zzp’ers eind dit jaar nog staan geregistreerd als ondernemer, kan niemand te voorspellen. Op dit moment voert een aantal samenwerkende belangenorganisaties voor zelfstandige ondernemers een onderzoek uit onder zzp’ers om te achterhalen in hoeverre men financiële schade heeft geleden door Corona. Cristel van de Ven, voorzitter van de Vereniging Zelfstandigen Nederland, een koepelvereniging die ruim 100.0000 zzp’ers representeert, is een van de betrokken organisaties: “Het onderzoek is uitgevoerd onder ruim 1.100 zelfstandigen De analyses moeten nog goed worden bekeken, maar het eerste beeld geeft aan dat circa 75 % van de deelnemers inmiddels weer omzet maakt – al is het geen vetpot. Bijna een kwart van de respondenten zegt dat ze het zonder financiële hulp niet gaan redden, wat problematisch is, want we zien dat zzp’ers die gebruik willen maken van coronasteunpakketten zoals Tozo, TONK en TVL, tegen zoveel voorwaarden aanlopen – de partnerinkomenstoets, een verplicht apart bedrijfsadres – dat ze geen gebruik kunnen maken van deze regelingen.” 

Een van de grootste misverstanden als het gaat om zzp’ers is volgens Van de Ven dat het zou gaan om een homogene groep: “Het klopt dat er zzp’ers zijn die hard getroffen worden door Corona. Dit zijn de mensen die werken in sectoren die als gevolg van de coronamaatregelen nog steeds stil liggen of in sectoren die zijn gekrompen en waar de uurtarieven toch al laag zijn, maar dat is niet anders dan bij andere (MKB-)ondernemers.”

Wat het lastig maakt om harde cijfers over de financiële situatie van ‘de zpp-er’ te achterhalen is werkelijkheid dat ‘de zzp’er’ niet bestaat. Zelfs door generieke cijfers te combineren (sector waarin men werkzaam is, gemiddelde jaarinkomen per sector, aantallen zzp’ers per sector), kom je uiteindelijk uit op gemiddelden die eigenlijk weinig zeggen over de grootte van de groep zzp’ers die op dit moment in de knel zit door Corona. Het CBS houdt wel het aantal betaalde uren bij dat zzp’ers werken. In 2020 was dat voor bijna 80 % van de zzp’ers nog 20 uur per week of meer. Meer recente cijfers over 2021 zijn er niet. Ook weten we niet hoe het gaat met de groep zzp’ers die daar onder zit – toch ruim 200.000 mensen – en ook niet of zij wel of niet kunnen rondkomen van hun uren en uurtarieven als zzp’er. 

Wordt Corona straks een reset als het gaat om de manier waarop we in Nederland gaan kijken naar de economische kwetsbaarheid van zzp’ers en flexwerkers? De verkiezingsprogramma’s van de grootste partijen in de kamer VVD en D66 lijken in te zetten op het nog flexibeler maken van vaste contracten, om zo meer (flexibele) werkzekerheid te bieden in een steeds moeilijker te voorspellen wereldeconomie. In die zin lijkt Corona niet bepaald een trendbreuk te veroorzaken in de verdere flexibilisering van flexwerkers en zzp’ers, laat staan een reset.

Corona-schulden
Een potentiële Corona-reset die Van Wijnbergen misschien wel ziet ontstaan, moet nog komen: de reset van Corona-schulden: “We hebben het MKB in Nederland heel succesvol op de been gehouden met allerlei steunpakketten en belastinguitstel. Maar ik denk er nog wel een klap gaat komen zodra de overheid deze Corona-maatregelen uitfaseert. Misschien al eind deze zomer. De echte impact van Corona en de overheidssteun gaan we dan misschien zien in de herfst van 2021. De grotere bedrijven die goed door de crisis zijn heen gekomen hebben, geholpen door de overheid, misschien nog wel een buffer kunnen maken. Maar kleinere bedrijven zullen hun werkkapitaal moeten aanvullen. Als de banken dan straks allemaal zeggen: het is wel mooi geweest met al die non-performing loans – en de belastingdienst ook aankondigt dat het speelkwartier voorbij is, dan kan het al heel snel een groot probleem worden. Natuurlijk zal men proberen om het probleem op een goede manier uit te smeren over een zo lang mogelijke herstelperiode, maar als er echt heel veel schulden zijn, wordt het wel een enorme schaduw die lang over onze economie gaat blijven hangen.”

Ook het Nederlandse kleinbedrijf staat onder druk, zo wijst recent onderzoek van de Kleinbedrijf Index (KB-Index), een gezamenlijk initiatief van Qredits, ONL en de Hogeschool Utrecht uit. Dertig procent van de door hen ondervraagd ondernemers gaf in april 2021 aan technisch failliet te zijn. Ruim vijftig procent van alle ondervraagde ondernemers verwacht zelfs voor het einde van het jaar om te vallen. Het kleinbedrijf beslaat 95,5 % van alle bedrijven in Nederland en is verantwoordelijk voor een kwart van alle bedrijfswinst en een derde van de werkgelegenheid.

Volgens Van Wijnbergen heeft eigenlijk niemand goed zicht op de schuldenpositie van al die bedrijven die met overheidsgeld de crisis zijn doorgeloodst: “Een aantal schulden kunnen we wel meten. De Nederlandse Bank heeft wel zicht op de bankschulden en de belastingdienst heeft zicht op de belastingschulden, maar die twee weten niks van elkaar en niemand weet ook welke schulden bedrijven hebben uitstaan bij andere partijen of onderling; denk aan huurschulden of leverancierskredieten.” Het Internationaal Monetair Fonds vermoedt dat mondiaal gezien 25% van de bedrijven een ‘debt overhang’ heeft, zoveel schulden dat er nooit kan worden terugbetaald. Het is volgens Van Wijnbergen niet verstandig om die bedrijven straks allemaal onderuit te halen, omdat je dan niet alleen liquidatie-verliezen krijgt, maar ook alsnog een enorme golf van werkloosheid: “De gevolgen van langdurige werkloosheid sudderen langer door dan vaak wordt gedacht.”

Schuldmoratoria
De situatie doet Van Wijnbergen denken aan Oost-Europa, vlak na de val van de muur: “Daar had je ook allemaal bedrijven die in een hoogst penibele schuldensituatie zaten. En ook daar was – net zoals nu – geen systeem voorhanden om de schuldenproblematiek op grote schaal te stroomlijnen. Er zijn toen allemaal niet-traditionele oplossingen voor bedacht die uiteindelijk heel goed werkten. Wat er destijds in Oost-Europa gebeurde was dat er allerlei nieuwe regels werden opgelegd voor de banken: schuldmoratoria, moratoria op het inhalen van onderpanden, collateral executions werden voorkomen door regelgeving. Banken kregen ruimte om mee te werken aan het herstructureren van schulden. Er zijn destijds ook nieuwe regels ingevoerd voor de overheid om flexibeler om te gaan met hun positie als preferent schuldeiser. In Europa en Amerika hebben we een dergelijke operatie nog nooit eerder meegemaakt – maar misschien is dat wel ons voorland.”

Ook Laura van Geest die na een carrière bij onder meer het IMF en CPB per 2021 bestuursvoorzitter is van de Autoriteit Financiële Markten (AFM) waarschuwt al een tijdje voor de schaduwzijden van het op zich succesvolle beleid waarmee overheden wereldwijd de economie door de Corona-epidemie proberen te loodsen: “Het afgelopen jaar hebben we de banken wel opgeroepen om de oplossingen van vandaag – leningen aan niet levensvatbare bedrijven – niet het probleem van morgen te maken. En dat zeggen wij nu ook tegen de overheid. In Nederland is er voor 16 miljard belastinguitstel verleend aan 250.000 bedrijven – en dat is niet niks. Uit de Speciaal Beheer Barometer van PricewaterhouseCoopers en de Universiteit Leiden blijkt dat het terugbetalen van de belastingschuld op nummer een staat van problemen van bedrijven. Wat wij tegen de banken zeggen: herstructureer de schulden van bedrijven die niet meer levensvatbaar zijn – en doe dat snel – adviseren wij ook aan de overheid als het gaat om belastingschulden die eigenlijk niet meer te innen zijn. Wat was de les van de financiële crisis: trage herstructurering leidt tot futloos herstel. Kordaat optreden is zo bezien veel aantrekkelijker.”

Laura van Geest

Building back better
Volgens Van Geest lijkt de pandemie ook samen te vallen met een soort ‘momentum’ waarin duidelijk wordt dat een aantal sociale en maatschappelijke problemen een urgente aanpak behoeven: “Het pure aandeelhouderskapitalisme is nu echt voorbij – van bedrijven wordt ook verwacht dat ze hun sociale verantwoordelijkheid nemen. Dat begon al voor Corona, maar je ziet het nu steeds duidelijker terugkomen op alle niveaus – van het WEF met hun Great Reset rapport en het nieuwe mission statement van VNO-NCW, tot aan de recent nog gepresenteerde herziening van de Non-Financial Reporting Directive (NFRD) van de Europese Commissie.” De NFRD zoals hij nu is, schrijft voor dat grote organisaties van openbaar belang (OOB), zoals beursgenoteerde ondernemingen, banken en verzekeraars, een verklaring over niet-financiële informatie moeten opnemen, hetzij in hun bestuursverslag, zoals in Nederland, of in een afzonderlijke publicatie. Bedrijven dienen niet alleen te rapporteren over hun impact op het milieu- en sociale en personeelsaangelegenheden, maar ook over de eerbiediging van mensenrechten en de bestrijding van corruptie en omkoping. “Nieuwe regels van de Europese Commissie dwingen straks grote bedrijven tot veel meer informatie over duurzaamheid in hun bestuursverslag; ook als ze niet beursgenoteerd zijn.” Verder ziet Van Geest ook een toenemende druk om de klimaatakkoorden van Parijs en de duurzaamheidsdoelen van de Verenigde Naties te halen: “Het feit dat Biden weer wil meedoen aan de klimaatdoelstellingen en China en de VS elkaar vasthouden, ondanks dat ze over veel onderling in de clinch liggen, creëert wel een dynamiek en een internationaal level playing field waar bedrijven straks niet meer kunnen zeggen dat het nemen van milieumaatregelen onmogelijk is vanwege buitenlandse concurrentie. De Europese Commissie heeft aangegeven dat bedrijven in 2050 klimaatneutraal moeten zijn en in 2030 hun uitstoot moeten hebben verminderd tot 55 %. Dat dit in december vorig jaar – midden in de Corona-epidemie – nog eens is herbevestigd door de Europese Raad, vind ik wel tekenend. Die vasthoudendheid aan de ambities was bij eerdere economische crises wel anders.”

Actieve rol CFO
Van ondernemingen en dus ook van CFO’s wordt hier een actievere rol verwacht volgens Van Geest: “Bedrijven zullen zich moeten gaan instellen op de 2030 en 2050 doelstellingen; is het bedrijfsmodel levensvatbaar, hoe ziet hun footprint eruit? De ‘license to operate’ zal meer en meer verdiend moeten worden op basis van de bijdrage aan deze duurzaamheidsdoelen. Wij moedigen ondernemingen dus ook aan om eerlijk en duidelijk te rapporteren over niet-financiële informatie. Vooral ook omdat de waarde van ondernemingen steeds meer worden bepaald door niet-financiële factoren. Oude bedrijfsmodellen en verdienmodellen tonen zich minder bestendig dan in het verleden. Bedrijven moeten steeds met de billen bloot op het gebied van niet-financiële informatie. Niet alleen voor de publieke opinie en de wet, maar ook voor beleggers. Sterker nog, wanneer bedrijven niet meebewegen, lopen ze op tegen waardevermindering.”

Of Corona hiermee echt de reset gaat zijn waarvan sommige mensen zeggen dat hij eraan komt? Tegenover het ronkende WEF-rapport, Building back better, de duurzame plannen van de Europese Commissie en de nieuwe NFRD, staan ook de harde cijfers. Cijfers die laten zien dat Corona de kloof tussen rijk en arm, de winnaars en verliezers, de afgelopen maanden alleen maar groter heeft gemaakt. Gaan we onze wereld echt beter terugbouwen? Van Geest is gematigd optimistisch: “Corona had een vertrager kunnen zijn voor deze reset, zoals de financiële crisis dat was – maar lijkt het niet te zijn. Misschien is het virus zelfs een versneller van het oplossen van problemen die al sluimerden voor Corona – de zwakke positie kwetsbare werknemers, de ongelijkheid in de wereld – extreme bonussen in de top van het bedrijfsleven, het milieu. Door de Corona-crisis lijkt de zichtbaarheid van deze problemen, zorgen en gevaren toe te nemen – en daarmee ook de urgentie om ze op te lossen.”