Industrialisering van de geest

Een serie blogs over datascience en ethiek.

BLOG – Automatisering in de financiële wereld is een niet te stoppen ontwikkeling: we kunnen het niet stoppen en we hoeven het ook helemaal niet te stoppen. Automatisering zal ons namelijk veel goeds brengen: sneller werken, minder fouten, meer mogelijkheden.

Door Gert de Jong en Kees van Montfort. De Jong (links) is hoofddocent vakbekwaamheid en ethiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Van Montfort (rechts) is daar hoofddocent Datascience, en hoogleraar Kwantitatief Bedrijfskundig Onderzoek aan de Nyenrode Business Universiteit.

We zien hier parallellen met de industriële revolutie uit de achttiende eeuw. De introductie van machines maakte dat we sneller konden werken, er minder fouten werden gemaakt en er meer mogelijkheden waren. Denker des Vaderlands Daan Rovers spreekt hier over industrialisatie van het lichaam en nu staan we midden in de periode van de industrialisatie van de geest [1].

Ook nu komen de vragen op of er nog wel werk voor mensen overblijft, net zoals dat tijdens de industrialisatie van het lichaam het geval was. Zo veel is wel duidelijk: veel taken en daarmee gespecialiseerde banen, zullen verdwijnen. Alle jaarstukken kunnen met een druk op de knop worden opgeleverd en met datavisualisatie kunnen we tal van analyses snel en overzichtelijk in beeld brengen. Zie ook de bijdrage van De Graaf en Van Montfort van 1 april 2019 op dit forum [2].

Mensen beslissen, maar zijn geen beslismachines

Computers rekenen sneller en beter dan mensen. En ze kunnen steeds complexere vraagstukken aan, naarmate ze met meer complexere algoritmes gaan werken. Onlangs vroeg iemand offertes voor een verzekering aan bij verschillende maatschappijen. Bij één had hij binnen twee weken reactie, bij een ander binnen anderhalve week, bij een derde binnen vijf seconden. En die was ook het goedkoopst. Op grond van zijn aangeleverde gegevens had 'de computer' of hadden 'algoritmes' een passende offerte opgesteld.
Deze ontwikkeling klinkt bedreigend als we mensen zien als levende beslismachines en rekenende financials, adviseurs, accountants, enzovoort. Zolang we mensen zo zien, is dat gevoel van bedreiging terecht, want als we mensen als reken- en beslismachines zien, hebben we de slag verloren [3].

Het rekenen echter heeft vooral betrekking op de financiën. We willen daar vooral dingen over weten met het oog op financieel beleid en dat is weer een aspect van het grotere plaatje: het beleid van de organisatie. Dat speelt zich af in een politiek en sociale context met een veelheid aan variabelen. Het zijn keuzes hoe we al die variabelen meewegen in onze besluiten. Bijvoorbeeld: gaan we ons servicepakket uitbreiden of juist concentreren? Daar zijn geen goede antwoorden op, dat besluit neem je een keer. Voor beide valt wat te zeggen, beide hebben voors en tegens.

Mensen vragen, en hebben verantwoordelijk

Bouwen we – bij wijze van een ander voorbeeld – nog een extra locatie? We kunnen allerlei prognoses snel laten doorrekenen en presenteren in mooie plaatjes. Uiteindelijk zijn het echter strategische en tactische beslissingen die maken of je ja of nee zegt. Ja, we willen ook op die locatie aanwezig zijn omdat we daar marktdenken te veroveren. Of nee, we denken dat nog een locatie te veel grootschaligheid met zich meebrengt die ten koste gaat van de overzichtelijkheid. Het is in de kern een menselijke beslissing, waarbij de mens bepaalt welke criteria, en met welke gewichten, worden meegenomen in de besluitvorming.
Daarbij komt nog iets anders: als die menselijke beslissing is genomen, dragen ook mensen daarvoor verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheidsbesef is nu net iets dat niet uit de computer kan komen. Het is iets dat mensen tot mensen maakt en afhankelijk is van het menselijke waarde- en normenpatroon [4].

De vraagstukken waar we in de financiële wereld voor komen te staan, zullen zeker verschuiven. Van vragen als ‘wat kost dit?’(kostprijsberekening), tot ‘wanneer hebben we dit terugverdient?’(investeringsanalyses) of ‘hoe krijgen we de financiering zo gunstig mogelijk?’ (financieringsvragen) kortom van hoe-vragen, gaan we naar waarom-vragen: waarom willen we dit doen? Waarom willen wij deze doelen bereiken? Met onlosmakelijk daarmee verbonden: en willen we daar verantwoordelijk voor zijn? Juist het formuleren en beantwoorden van dit soort vragen is voorbehouden aan het domein van de menselijke geest. Artificiële Intelligentie, ICT en datascience kunnen deze vragen niet beantwoorden. De finance professional van de toekomst zal zich steeds meer hierop gaan richten.

De blogs in deze serie:

• Industrialisering van de geest
• Technocratie geen crisisredder

Lees ook: Toekomst van de digitale transformatie.

Literatuur
[1] Roovers, D., & van Dijk, M. (2019). Wij zijn de politiek: Het denken van Daan Roovers. Amsterdam: Ambo/Anthos B.V.
[2] De Graaf, F. J., & Van Montfort, K. (2019). Beter ICT-onderwijs helpt financials.
[3] Lamport, L. (1998). The Part-Time Parliament. ACM Transactions on Computer Science, 16(2): 133-169.
[4] Van Lier, B. (2018). Thinking about ecologies of autonomous cyber-physical systems and their ethics. Rotterdam: Hogeschool Rotterdam Uitgeverij.