Zwarte Zwanen maken ‘in control’ per definitie een illusie

Voor de ontdekking van Australië waren de mensen in de Oude Wereld ervan overtuigd dat alle zwanen wit waren. In hun ogen was dit een onbetwistbaar feit aangezien het geheel bevestigd werd door empirische bewijzen. De waarneming van de eerste zwarte zwaan was voor een paar ornithologen (en anderen met grote belangstelling voor de kleur van vogels) wellicht een interessante verassing, maar daarin ligt niet het belang van dit verhaal. Het illustreert hoe beperkt en fragiel onze op observaties en ervaring gestoelde kennis is. 

Schrijver, denker, ex-handelaar en filosoof Nassim Nicholas Taleb gebruikt in zijn boek ‘De Zwarte Zwaan’ de logische metafoor van de zwarte zwaan (zonder hoofdletters) voor Zwarte Zwaangebeurtenissen (met hoofdletters). Het gaat niet zozeer over uitzonderingen, maar over de enorme rol van extreme gebeurtenissen in tal van gebieden in het leven. Het gaat niet over de mogelijkheid van de uitzondering (zwarte zwaan), maar over de rol van de uitzonderlijke gebeurtenis (Zwarte Zwaan) die leidt tot de teloorgang van de voorspelbaarheid en de noodzaak van robuustheid tegen negatieve Zwarte Zwanen en blootstelling aan positieve. 

Een Zwarte Zwaan (met hoofdletters) is een gebeurtenis met de volgende drie kenmerken. Ten eerste is het een totaal onverwachte gebeurtenis, een uitschieter die buiten de normale gang der dingen valt omdat er vooraf geen duidelijke aanwijzingen waren dat zoiets kon gebeuren. Ten tweede heeft het zeer grote gevolgen (wat niet geldt voor de vogel). En ten derde zit de mens zo in elkaar dat we naderhand, ook al was het een totaal onverwachte gebeurtenis, verklaringen bedenken die de gebeurtenis begrijpelijk en voorspelbaar maken. Een gebeurtenis waarvan je verwacht dat die zich zeker voordoet die zich niet voltrekt is overigens ook een Zwarte Zwaan.  

Zwarte Zwanen doen zich voortdurend voor en met het ingewikkelder worden van de wereld sinds de Industriële Revolutie is het effect ervan toegenomen. Een voorbeeld is de Eerste Wereldoorlog die je met je kennis van de wereld in 1914 onmogelijk had kunnen voorzien. Hetzelfde geldt voor de opkomst van Hitler en de daaropvolgende Tweede Wereldoorlog. Het plotseling uiteenvallen van het Oostblok. De gevolgen van de opkomst van islamitisch fundamentalisme. Het effect van de verbreiding van het internet. De beurscrash van 1987. Rages, epidemieën, mode, ideeën, het ontstaan van kunststromingen en scholen. Al dit soort dingen verloopt volgens de dynamiek van de Zwarte Zwaan. 

Hoe groot is de rol van Zwarte Zwanen in je eigen leven? Neem je eigen bestaan onder de loep en tel de belangrijke gebeurtenissen, de technologische veranderingen en de uitvindingen die sinds je geboorte in onze wereld hebben plaatsgevonden, en vergelijk die met de verwachtingen in de tijd ervoor. Hoeveel ervan waren voorzien? Kijk naar je persoonlijke leven, naar je beroepskeuze, hoe je je partner hebt leren kennen, de keren dat je bedrogen bent, de momenten waarop je er financieel plotseling een stuk beter of slechter voorstond. Hoe vaak deden deze dingen zich voor volgens plan? Hoe zinvol is het maken van planningen dan nog? 

 

 

 

Er zijn twee manieren om verschijnselen te benaderen. De eerste is het uitzonderlijke links laten liggen en de aandacht te vestigen op wat ‘normaal’ is. De onderzoeker negeert ‘uitschieters’ en bestudeert alleen gewone gevallen. De tweede benadering is dat je, teneinde een verschijnsel te kunnen begrijpen, eerst de extremen bestudeerd – vooral als ze, zoals een Zwarte Zwaan, een buitengewoon cumulatief effect hebben. Het normale is vaak irrelevant. Kun je inschatten hoe gevaarlijk een crimineel is door alleen te kijken naar wat hij op een gewone dag doet? 

Platoniciteit maakt dat we denken meer te begrijpen dan we feitelijk doen. Wat Taleb, naar de ideeën (en persoonlijkheid) van de filosoof Plato, platonicitieit noemt, is onze geneigdheid om de kaart te verwarren met het gebied, om ons de focussen op ‘zuivere’ en nauwkeurig gedefinieerde ‘vormen’, hetzij objecten zoals driehoeken, hetzij sociale noties zoals utopieën (samenlevingen die zijn ingericht op basis van een bepaalde ‘logische’ blauwdruk) en zelfs nationaliteiten. De platonische breuklijn is de explosieve grens waar het platonische denken stuit op de groezelige werkelijkheid, waar de kloof tussen wat je weet en wat je denkt te weten gevaarlijk groot wordt. Hier staat de wieg van de Zwarte Zwaan. 

__________________________________________________________________

Tijdens deze opleiding ontdekt u in vijf dagen alle facetten van integraal risicomanagement. Na afloop scant u uw organisatie op risico’s en stelt u een praktisch en toepasbaar beheersplan op. Verstevig groei en waarborg continuïteit. Meld u direct aan.

__________________________________________________________________

Je hebt per definitie onvolledig greep op gebeurtenissen, omdat je niet ziet wat er binnen in de machine zit, hoe het mechanisme werkt. De menselijke psyche gaat gebukt onder drie kwalen als het gaat om de loop van de geschiedenis, door Taleb het triplet van opaciteit genoemd:

a. de illusie van kennis, ofwel dat we, in een wereld die veel ingewikkelder is dan we beseffen, denken te weten hoe de dingen zullen gaan;

b. de retrospectieve vertekening, ofwel dat we zaken alleen achteraf kunnen beoordelen, alsof ze te zien zijn in een achteruitkijkspiegel (gebeurtenissen verlopen in de geschiedenisboeken helderder en ordelijker dan in de empirische realiteit); en

c. de overwaardering van feitelijke informatie en de handicap van gezaghebbende en geleerde mensen, met name wanneer ze categorieën creëren wanneer ze gaan ‘platonifiëren’.   

We kunnen onderscheid maken tussen twee soorten onzekerheid, twee vormen van toevallige variatie die te maken hebben met schaalbaar en niet-schaalbaar. De eerste is Mediocristan. Stel dat je uit de totale bevolking willekeurig duizend mensen selecteert en bij elkaar brengt in een stadion. Beeld je nu de zwaarste persoon in die je kunt indenken en voeg hem toe aan deze steekproef. Het gemiddelde gewicht zal iets stijgen, maar niet schrikbarend veel. De belangrijkste regel van Mediocristan luidt dan ook: wanneer je steekproef groot is, zal geen enkel voorval de som of het totaal significant veranderen. 

Neem ter vergelijking het vermogen van de duizend mensen die je bijeen hebt gebracht in het stadion en voeg aan hen een van de rijkste personen ter wereld toe – bijvoorbeeld Bill Gates, de oprichter van Microsoft. Laten we ervan uit gaan dat zijn vermogen rond de 80 miljard dollar ligt, en dat het totale kapitaal van de andere een paar miljoen bedraagt. Hoeveel van de totale rijkdom neemt hij dan voor zijn rekening? 99,9 procent? Nee, sterker nog, het totale bezit van alle anderen bij elkaar zou niet meer dan een afrondingsfout in zijn vermogen vormen. In Extremistan zijn ongelijkheden zodanig, dat één enkele waarneming een onevenredig grote impact kan hebben op de som, of het totaal. Er zijn meer zaken die thuishoren in Extremistan dan in Mediocristan. En zaken die thuishoren in Extremistan zijn vatbaar voor de Zwarte Zwaan.

Het probleem van ervaring: “Maar in al mijn ervaring heb ik nooit een noemenswaardig ongeluk meegemaakt… Ik heb in al mijn jaren op zee maar één vaartuig in nood gezien. Ik heb nooit een wrak gezien en heb nooit een schipbreuk geleden en heb me nooit in een penibele situatie bevonden die rampzalig dreigde af te lopen.” 

E.J. Smith, kapitein van de Titanic 

Na de beurscrash van 1987 bereidde de helft van de effectenhandelaren in Amerika zich iedere oktober voor op een volgende crash, waarbij ze buiten beschouwing lieten dat er geen antecedent was voor de eerste. We gaan ons pas zorgen maken als het leed al geschied is. Een naïeve waarneming in het verleden abusievelijk beschouwen als bepalend of representatief voor de toekomst is er dé oorzaak van dat we niet in staat zijn een Zwarte Zwaan te begrijpen. 

Mensen zijn daarnaast verschrikkelijk slecht in voorspellen: de wereld zit veel ingewikkelder in elkaar dan we denken, en dat is niet erg, ware het niet dat de meeste mensen dat niet beseffen. We zijn geneigd met een tunnelvisie naar de toekomst te kijken en denken daardoor dat alles min of meer zijn gewone gangetje zal blijven gaan, zonder Zwarte Zwanen, terwijl er in feite niets gewoons is aan de toekomst. Het is geen platonische categorie!  

Onze leefomgeving is veel complexer dan wij (en onze instituten) lijken te beseffen. De moderne wereld, ofwel Extremistan, wordt gedomineerd door (zeer) zeldzame gebeurtenissen. Er kan na duizenden en nog eens duizenden witte zwanen plots een Zwarte Zwaan opduiken, zodat we ons oordeel langer moeten opschorten dan we zouden willen. Het is biologisch onmogelijk om een mens van honderden kilometers lang tegen te komen (Mediocristan), zodat onze intuïtie een dergelijke gebeurtenis uitsluit. Maar de verkoop van een boek en de omvang van sociale gebeurtenissen zijn niet gebonden aan zulke beperkingen. Accepteren dat een markt niet zal instorten, dat er geen oorlog zal uitbreken, dat een project hopeloos is, dat een land ‘onze bondgenoot’ is, dat een bedrijf niet op de fles zal gaan, dat alles duurt veel langer dan duizend dagen. In het verre verleden konden mensen veel sneller en accurater inferenties maken. 

NNT (De schrijver): Stel, ik heb een munt die eerlijk is, dat wil zeggen, een munt waarbij de kans op kop of munt even groot is als je hem opgooit. Ik gooi hem negenennegentig keer op en krijg elke keer kop. Wat is de kans dat hij de volgende keer op munt valt? 

Dr. John: Simpele vraag. Een half natuurlijk, omdat je voor elk uitgaat van een kans van vijftig procent en elke worp op zich staat.

Dikke Tony: Ik zou zeggen, natuurlijk niet meer dan één procent.

NNT: Hoe dat zo? Ik heb je verteld dat het een eerlijke munt is, wat betekent dat er op beide vijftig procent kans is.

Dikke Tony: Dat is flauwekul, of je bent een complete idioot als je dat van die vijftig procent gelooft. Er moet geknoeid zijn met die munt. Dit kan onmogelijk eerlijk zijn. (Vertaling: het is veel waarschijnlijker dat je aannames over de eerlijkheid van de munt niet kloppen dan dat negenennegentig keer opgooien negenennegentig keer kop oplevert.

NNT: Maar dr. John zei vijftig procent.

Dikke Tony (fluisterend in oor NNT): Ik ken die gasten met hun nerdvoorbeelden uit de tijd dat ik voor een bank werkte. Ze denken veel te traag en veel te veel in vaste patronen. Ze zijn gemakkelijk voor de gek te houden. 

Welnu, als je moet kiezen, wie van de twee zou dan het liefst als bestuurder van je organisatie hebben? Dr. John denkt volledig volgens het boekje, het boekje dat hij ooit van buiten heeft geleerd; Dikke Tony daarentegen heeft geen boodschap aan dat boekje en denkt meestal anders. 

Risico’s waarvan je het bestaan niet kent vallen per definitie buiten alle risicomodellen. Dat kan tot grote schadeposten leiden. Taleb geeft het voorbeeld van een groot casino in Las Vegas. Het risicomanagement van dit casino was erop gericht de verliezen door toedoen van valsspelers zo veel mogelijk te beperken. Ondanks de geavanceerde bewakingssystemen en weldoordachte bedrijfsvoering kreeg het casino te maken met risico’s die zij niet verwacht hadden. 

Ten eerste verloren ze ongeveer honderd miljoen dollar toen een onvervangbare artiest in hun hoofdshow verminkt werd door een tijger (de show Siegfried and Roy, was lange tijd een van de grote attracties in Las Vegas). De tijger was grootgebracht door de artiest en sliep zelfs in zijn slaapkamer; tot dan had niemand vermoed dat het sterke dier zich tegen zijn meester zou keren. In scenarioanalyses had het casino zelfs de mogelijkheid bekeken dat het dier in het publiek zou springen, maar ze hadden er geen moment aan gedacht zich te verzekeren tegen wat er gebeurde met de artiest.

Ten tweede raakte een aannemer gewond bij de bouw van een naastgelegen hotel. Hij was zo verontwaardigd over de hem aangeboden schikking dat hij een poging deed het casino op te blazen. Zijn plan was explosieven rond de pilaren in de kelder te plaatsen. De aanslag werd gelukkig tijdig verijdeld.

Ten derde zijn casino’s verplicht via een speciaal formulier aan de belastingdienst op te geven hoeveel een gokker heeft gewonnen als het gewonnen bedrag boven een bepaalde grens ligt. De employé die tot taak had de formulieren op te sturen verstopte ze echter om volstrekt onverklaarbare redenen in dozen onder zijn bureau. Dit ging jaren zo door zonder dat iemand het merkte. Dat de employé zou nalaten de papieren op te sturen, was absoluut niet te voorzien. Omdat een overtreding van de belastingregels een zeer ernstig vergrijp is, liep het casino het gevaar zijn goklicentie kwijt te raken of tijdelijk de deuren te moeten sluiten, wat heel veel geld zou hebben gekost. Uiteindelijk kwamen ze er nog redelijk genadig vanaf door een enorme boete te betalen.

En ten vierde waren er nog andere heikele gebeurtenissen, zoals de ontvoering van de dochter van de eigenaar, wat hem, hoewel hij daarmee de kansspelwetgeving overtrad, ertoe bracht een greep te doen in de casinokas om aan losgeld te komen. 

Conclusie: een snelle berekening laat zien dat de waarde van deze Zwarte Zwanen, de onvoorziene en potentiële tegenslagen, de in modellen voorziene risico’s overstijgt met een factor van ongeveer 1000 tegen 1. Het casino spendeerde vele miljoenen aan goktheorieën en hightech bewaking, maar het gros van hun risico’s kwam van buiten hun modellen.   

Het moge duidelijk zijn: Taleb pleit voor de a-platonische school, ook bekend als sceptisch empirisme. En dit is de school die de controller ook zou moeten volgen. De belangrijke kenmerken zijn:

? Dikke Tony;

? Is van mening dat kansen niet eenvoudig te berekenen zijn;

? Neem Extremistan als uitgangspunt;

? Probeert ongeveer juist te zitten in een ruim genomen geheel van eventualiteiten. 

Wat anderen je ook vertellen, het is goed om vraagtekens te zetten bij de foutenmarge in het werk van een deskundige. Het probleem met experts is dat ze niet weten wat ze niet weten. Gebrek aan kennis leidt tot zelfbedrog ten aanzien van de kwaliteit van je kennis. Maak er een gewoonte van om overtuigingen niet te beoordelen op grond van de plausibiliteit ervan, maar op basis van de schade die je ervan zou kunnen ondervinden. 

Zwarte Zwanen zien we per definitie niet aankomen, dus proberen ze te voorspellen is een zinloze exercitie. In plaats van te werken aan betere voorspellingen kan de controller zich beter richten op het relativeren van deze voorspellingen, kritisch denken, het bouwen aan robuustheid (daarover gaat Taleb’s volgende boek ‘Antifragile’) en zorgen voor een invloedrijke positie binnen de organisatie. Daarnaast dient hij klaar te staan om razendsnel te handelen mochten zich positieve of negatieve Zwarte Zwanen voordoen.

 

—

Volg een van de succesvolle controllersopleidingen bij Alex van Groningen

– Wilt u als controller doorgroeien? Volg de training Controller als Businesspartner.

– Bent u de volgende business controller? Volg de opleiding Certified Business Controller.

– Het vak van de controller in vijf dagen. Volg de opleiding Controller in een Week.

– Vergroot uw leiderschap in 4 dagen. Volg de training Effectief Leiderschap voor Financials.

– Ontdek in alle facetten van integraal risicomanagement. Volg de opleiding Risicomanagement.