Technocratie geen crisisredder

Een serie blogs over datascience en ethiek.

BLOG – De coronacrisis was niet voorzien, ondanks alle grote beloftes die worden gedaan over de mogelijkheden van big data. Nog een tekortkoming van grootschalige dataverzameling en analyse is dat we oplossingen van maatschappelijke problemen te eenzijdig technocratisch willen oplossen. Het blijkt in deze tijd juist dat leiderschap van belang is. Dat vraagt leiders die verantwoordelijkheid durven nemen, volgers die het grotere belang daarvan zien én kritisch blijven.

Door Gert de Jong. Hij is hoofddocent vakbekwaamheid en ethiek aan de Hogeschool van Amsterdam.

De coronacrisis heeft grote gevolgen voor de werkgelegenheid, mondialisering en economie. Vermoedelijk zo groot dat die gevolgen nu niet te overzien zijn. Tegelijk blijkt dat deze coronacrisis ook niet te voorzien was. Dat is in zekere zin een frappante constatering. We lezen immers veel over moderne ontwikkelingen op het gebied van big data: hoe een constante verzameling en analyse van allerlei gegevens ons leven steeds voorspelbaarder gaat maken. Google weet al – bij wijze van spreken – wat ik volgende week zal eten, terwijl ik zelf nog niet eens begonnen ben om over het maken van een boodschappenlijstje na te denken.

Juval Harari schreef op 20 maart een uitgebreid artikel in de Financial Times waarin hij zijn beschouwing gaf voor wat informatietechnologie en big data straks allemaal kunnen. Hij noemt bijvoorbeeld de mogelijkheid om besmette personen op te sporen met hun eigen telefoon. Iedere keer als wij ons touchscreen aanraken, zou onze lichaamstemperatuur gemeten kunnen worden en doorgegeven. Bij verhoogde temperatuur kunnen we dan worden bestempeld als 'coronaverdachte'.

Big data, big disappointment?

Dat zijn geen onzinnige beschouwingen, zeker niet in het licht van de discussie die nu loopt over het gebruik van corona-apps, die ons zouden kunnen helpen te bepalen of we bij besmette personen zijn geweest. Het punt lijkt mij alleen dat deze discussie een secundaire rol heeft. Als het over de mogelijkheden van big data gaat, gaat het namelijk telkens om de vraag welke data we kunnen en willen verzamelen, welke analyses we maken. Dat is heel veel.

Maar het feit blijft dat we deze crisis niet hebben zien aankomen. Dat relativeert voor mij dan ook de mogelijkheden van wat we allemaal kunnen met big data (als verzamelterm voor grootschalige dataverzameling en -analyse). Dat relativeert dan ook wat we van big data mogen verwachten bij de oplossing van het probleem. Natuurlijk zal er veel kunnen als we veel relevante gegevens verzamelen met apps of location tracking. Het punt is echter dat we de oplossing dan ook in de technologische of technocratische richting zoeken. Maar net zomin als alleen big data deze crisis hebben kunnen voorzien, zal die er ook niet mee opgelost worden. Want de vraag is niet welke data worden verzameld en geanalyseerd, maar welke vragen we aan de data stellen en hoe we ze moeten interpreteren. Dat zijn menselijke handelingen, waar menselijke besluitvorming en verantwoordelijkheid bij hoort.

Goed leiderschap doet goed volgen

Wat in deze crisis dus veel meer van belang blijkt te zijn, zijn noties van leiderschap, solidariteit en gemeenschapszin. Leiderschap omdat er, zoals onze premier zei 'met vijftig procent van de kennis honderd procent van de besluiten moeten worden genomen'. Hij zegt hier bijna letterlijk dat alleen data ons niet kunnen helpen. Het blijkt veel meer te gaan om de vraag hoe je de informatie die je hebt, interpreteert en of je verantwoordelijkheid durft te nemen voor de besluiten die je op grond daarvan neemt. Dat zijn kernvragen.

De crisis vraagt ook solidariteit of gemeenschapszin. “Alleen samen krijgen we het coronavirus onder controle”, is een slogan die nu veel langskomt. Het is een appèl op deze gemeenschapszin. Vooralsnog blijken de meeste mensen hier ontvankelijk voor te zijn. In Nederland dwingen we de lockdown niet af, maar doen we een appèl op mensen, met dergelijke slogans. Het is die combinatie van leiderschap en solidariteit die nu toch het meest vruchtbaar lijkt in deze crisis. Goed te vermelden dat solidariteit en gemeenschapszin niet betekent dat we kritiekloos moeten volgen, maar wel dat we het grotere verband in het oog houden en daarnaar handelen.

Niet data, maar menselijke dialoog leidt tot oplossing

Dit laatste hangt samen met mijn tweede punt van kritiek op de rol van big data in deze crisis: de mogelijke technocratische oplossing. Samenlevingen moet idealiter worden bestuurd door leiders die verantwoording willen nemen, en kritisch tegengeluid dulden. Iedere beleidsmaatregel berust immers op menselijke keuzes en inzichten. En daarover kan je met elkaar verschillen. Het siert ons, als samenleving in het algemeen en de politiek in het bijzonder, dat we de politieke verschillen over het algemeen niet op de spits drijven. Zo heeft dit kabinet zelfs een minister aangesteld van een oppositiepartij. Maar het debat moet wel gevoerd blijven worden over te maken keuzes: “We doen het zo, maar het kan ook anders.” En daarover gaan we met elkaar in gesprek.

Technocratische oplossingen lijken die dialoog over mogelijkheden uit te sluiten: ze geven de indruk dat er slechts één mogelijkheid is. De oplossing van deze crisis ligt echter niet in digitalisering en big data, maar in besluiten die na dialoog zijn genomen, door mensen die verantwoordelijkheid willen dragen daarvoor, en die gedragen wordt door mensen die het belang daarvan inzien.

De crisis relativeert dus wat we met big data kunnen en dat ze het belang van leiderschap en gemeenschapszin onderstreept.

Wat voor ons land en de wereld geldt, geldt evengoed voor bedrijven, en ook buiten crisistijd. Er is niets mis met het verzamelen van relevante data en adequate analyse. Big data kunnen zeer goed bijdragen aan de bedrijfsvoering, maar menselijke besluitvorming en uitvoering is beslissend. Mensen kunnen namelijk wèl reageren op en rekening houden met het onverwachte.

De blogs in deze serie:

• Industrialisering van de geest
• Technocratie geen crisisredder

Lees ook: Maakt AI de data-analist overbodig?