Manipuleer uw jaarrekening

Pas de cijfers aan, op de manier die u het beste uitkomt

De manier waarop u bedrijfsresultaten presenteert in de jaarrekening maakt een wereld van verschil. De ene jaarrekening komt beter uit als u gaat verkopen, de andere als u een hoog rendement wilt laten zien. Natuurlijk, de feiten moeten kloppen. Maar het oppoetsen van uw cijfers pakt vaak voordelig uit. Hoe kunt u uw bedrijf zo goed mogelijk uit de verf laten komen binnen de regels en wetten die gelden voor de jaarrekening?

Jaarrekeningen zijn er in vele gedaanten. De ene is fiscaal gunstig, de andere als u het bedrijf wilt verkopen. Gaat het goed met uw bedrijf, dan zwakt u de cijfers wat af. Gaat het minder goed, dan poetst u de cijfers wat op. Alles keurig binnen de regels en wetten. Met een jaarrekening op maat verdraait u niet de werkelijkheid maar past u de presentatie van de cijfers aan, op een manier die u uitkomt. Accountants zullen in dit spel roomser blijken dan de paus. Zij prediken dat de jaarrekening een getrouw beeld van het bedrijf moet geven. Maar dat hoeft een beetje creativiteit niet in de weg te staan. Er is maar één gouden regel waaraan u moet voldoen: in de toelichting op de jaarrekening moet u altijd precies aangeven wat u doet en op welke basis.

Wegen
Allerlei mensen bekijken en wegen uw jaarrekening. Op basis van de jaarcijfers beslissen ze over u en uw bedrijf. Elke partij kijkt op zijn manier naar de jaarcijfers. Verschaffers van vreemd vermogen zoals banken, zijn geïnteresseerd in de solvabiliteit van het bedrijf. Dat is de verhouding tussen het eigen en het totale vermogen in een bedrijf. Een bank ziet graag veel eigen vermogen tegenover vreemd vermogen. Hoe hoger het eigen vermogen, hoe groter de kans dat uw bedrijf de schulden aan de bank kan inlossen. Dit is voor de bank een belangrijk gegeven in de overweging u een lening te verstrekken. Ook is een bank geïnteresseerd in de winstgevendheid van uw bedrijf. De aflossing van de lening betaalt u immers uit de winst. Zonder winst, geen terugbetaling. En dat is het grootste schrikbeeld dat uw bank heeft. Wilt u een nieuwe lening van uw bank, houd dan de solvabiliteit onder controle en laat een mooie winst zien. Ook voor de leiding van een bedrijf kan het interessant zijn om de winst en eigen vermogen hoog te presenteren. Vooral als ze een beloning ontvangen op basis van de winst of als ze aandelenopties bezitten. Een tegengesteld beeld wilt u presenteren aan concurrenten en de fiscus. Als de winsten laag blijven en het eigen vermogen groeit maar mondjesmaat dan is de concurrentie niet genegen in dezelfde potentiële business te stappen. Het is een nationale sport om aan de fiscus een zo laag mogelijke winst te laten zien. Dan hoeft u namelijk minder belasting te betalen.

Beoordeling
Bij de beoordeling van jaarrekeningen draait het om twee zaken: de toename of afname van het eigen vermogen en de winstcijfers. Een financieel gezond bedrijf heeft een hoog eigen vermogen met daarbij een hoge jaarlijkse winst. Deze twee cijfers zijn communicerende vaten. De link tussen deze twee is in drie stappen te verklaren. Stap 1: de opbrengsten van uw bedrijf verhogen en de kosten verlagen het eigen vermogen. Stap 2: de winst (opbrengsten minus kosten) bepaalt de toe- of afname van het eigen vermogen. Winst wordt immers toegevoegd aan het eigen vermogen. Stap 3: het eigen vermogen is altijd het verschil tussen de bezittingen en de verplichtingen op de balans. Als het eigen vermogen verandert – u maakt winst of verlies – verandert er dus altijd iets in uw bezittingen en verplichtingen. De presentatie van de balans is dan ook leidend in de presentatie van de jaarrekening. Maar pas op: aanpassingen op de balans kunnen ook negatief uitpakken. Wanneer het eigen vermogen bijvoorbeeld stijgt, gebeuren er twee dingen. Enerzijds levert de verhoging voordeel op: de onderneming is meer solide en solvabel. Anderzijds is de verhoging nadelig: de rentabiliteit van het eigen vermogen (de verhouding tussen de winst en het eigen vermogen) daalt. De conclusie is dat u alle posten kunt aanpassen, maar dat u van tevoren moet opletten dat het gewenste effect optreedt. Vrijwel elke post op de balans is op meerdere manieren te waarderen. De zaken worden dus niet beter voorgesteld, maar op een andere manier.

Voorzieningen
Voor bedrijven met schommelende winstcijfers is het aantrekkelijk de winst te egaliseren of gestaag te laten stijgen. Kopers of banken zien graag een stabiele winstontwikkeling. Door ‘voorzieningen’ te creëren, kan dat. Voorzieningen zijn spaarpotten die u aanlegt om toekomstige financiële klappen op te vangen. Deze spaarpotten kunt u, binnen bepaalde marges, naar believen vullen of laten leeglopen. Als u de spaarpot vult, neemt de winst af. Laat u de spaarpot leeglopen dan neemt de winst toe. “Voorzieningen zijn per definitie onzeker. Ze zijn gebaseerd op toekomstige gebeurtenissen”, zegt Kees Horden van bureau Kees Horden, training en advisering in financieel management te Gellicum. “Niemand kan voorzieningen betwisten als je ze goed onderbouwt. Voorzieningen zijn de meest manipuleerbare posten van de jaarrekening. Bedrijven egaliseren met voorzieningen vaak de winst.”

Euro en millennium
Horden geeft als voorbeeld een garantievoorziening die een aannemingsbedrijf opbouwt. Daaruit betaalt de aannemer schades aan bouwwerken die onder de garantie vallen. Hoe hoog deze voorziening moet zijn, is arbitrair. En dus ideaal om de winst en het eigen vermogen te sturen. Als u een gelijkmatig groeiende winst wilt laten zien, vlakt u immers de winst wat af in een goed jaar door de voorziening wat extra te vullen. Heeft u een jaar geen winstgroei, dan laat u de voorziening deels leeglopen en heeft u toch winstgroei. U moet er dan wel zeker van zijn dat de winststagnatie incidenteel is. Is die namelijk structureel, dan loopt het uiteindelijk mis. Immers: als de voorziening leeg is en u de winst dus niet meer kúnt verhogen, stort de winst alsnog als een kaartenhuis in elkaar. Een garantievoorziening kan overigens alleen bij een bedrijf dat concrete producten produceert.

Ontwikkeling en onderzoek
De kosten van onderzoek en ontwikkeling lopen vaak flink op. Ze kunnen de mooie winstcijfers de nek omdraaien. Om de winst toch te laten groeien of stabiliseren, neemt u maatregelen. “Als u hoge ontwikkelingskosten heeft en toch winst wilt laten zien, moet u de immateriële vaste activa waar mogelijk activeren”, aldus Frans Faas van InterFaas financieel onderzoek en advies in Boekel. “Ook ontwikkelingskosten voor het aanboren van een nieuwe markt, zoals reclame- en marketingkosten, mag u op de balans zetten. Deze kosten trekt u dan niet van de winst af, waardoor de winstcijfers goed blijven ondanks de grote bedragen die u investeert.” Tegelijkertijd stijgt het eigen vermogen, want de waarde van uw bezittingen stijgt. Het kan dus zeer voordelig zijn om te activeren. Er is echter een maartje. Als het nieuwe product of de nieuwe markt niet tot bloei komt, moet u de gemaakte kosten alsnog ten laste van de winst boeken en dat is pijnlijk. U trekt dan namelijk kosten van jaren geleden af van de winst. De regels voor de financiële verslaggeving proberen u te hoeden voor zo’n echec. Deze regels stellen voorwaarden aan het opvoeren van onderzoeks- en ontwikkelingskosten op de balans. U mag alleen activeren als u redelijkerwijs kunt aantonen dat u met het nieuwe product de ontwikkelingskosten ooit nog terugverdient. Dat is een kwestie van inschatten. Uiteraard kunt u de kosten ook per direct van de winst aftrekken. U heeft dan in de onderzoeksjaren een lagere winst. Daar staat tegenover dat de toekomstige winsten hoger zijn, want de kosten zijn al geboekt.

Waarderingsstelsel
Vaste materiële activa waardeert u volgens een bepaald stelsel. Het toegepaste stelsel staat in de toelichting op de jaarrekening beschreven. Een wisseling van dit waarderingsstelsel heeft grote gevolgen voor de jaarrekening. Van het ene op het andere jaar veranderen de cijfers namelijk compleet. Dat loopt altijd in de gaten. U moet dus een goede reden hebben wanneer u het waarderingsstelsel wijzigt. Een goede reden is dat u de werkelijke, commerciële stand van zaken van uw bedrijf wilt zien en niet de fiscale. Bij mkb-bedrijven blijft het vaak bij één – fiscale – jaarrekening. Na verloop van tijd is die fiscale jaarrekening niet meer een werkelijke afspiegeling van wat zich in het bedrijf afspeelt. Gebouwen bijvoorbeeld staan voor een fractie van de werkelijke waarde op de balans. Dat is een gevolg van de strenge afschrijvingsregels die de fiscus voorschrijft. Stel, u waardeert de materiële activa niet meer op de historische maar op de actuele waarde. Het gebouw staat voor twee ton op de balans, maar is in werkelijkheid zeven ton waard. Door deze stelselwijziging schieten uw bezittingen (gebouw) in één keer omhoog met vijf ton. Dat heeft direct tot gevolg dat het eigen vermogen ook met vijf ton stijgt. De solvabiliteit en waarde van uw bedrijf komen dan beter tot uiting in de jaarrekening.

Lagere winstmarge
Ook het waarderingsstelsel van de voorraad kunt u wijzigen. Deze wijziging heeft tevens een stijging van de bezittingen en van het eigen vermogen tot gevolg. Volgens Aureel van Wersch, registeraccountant van Mazars Paardekooper Hoffman accountants en belastingadviseurs in Den Haag is voorzichtigheid echter geboden. “Wanneer u de voorraad stapje voor stapje hoger waardeert, wordt de toekomstige winstmarge lager. De kostprijs van uw producten gaat door de hogere waardering immers omhoog”, aldus Van Wersch. De werkelijke marktprijs van de voorraden mag u nooit overschrijden. Van Wersch: “Als de marktprijs van de voorraad die u wilt verkopen lager is dan de waardering op de balans, maakt u verlies op die voorraad.” Het opwaarderen van machines komt over het algemeen zeer ongeloofwaardig over. Niet doen dus.

Goodwill
Goodwill – ook wel de overnamepremie – is het bedrag dat u voor een overname betaalt bovenop de boekwaarde van het gekochte bedrijf. Tot op de dag van vandaag kunt u met goodwill twee kanten op. De eerste is een populaire variant: de goodwill boekt u rechtstreeks af van het eigen vermogen. Zo voert u die niet op als een bezit. Het gevolg daarvan is dat u de goodwill niet jaarlijks afschrijft en dat die dus niet ten laste komt van de winst. U houdt de goodwill namelijk buiten de resultatenrekening. De betaalde goodwill heeft dan geen invloed op de winstcijfers, terwijl de winst van het overgenomen bedrijf wél meegenomen wordt in de resultatenrekening. Frans Faas: “Wel de lusten, niet de lasten, zogezegd.” Een tweede effect van het afboeken van de winst van het eigen vermogen is dat de rentabiliteit op het eigen vermogen sterk stijgt. Immers: de winst stijgt en tegelijkertijd daalt het eigen vermogen. Wellicht mag dit binnenkort niet meer door een aanpassing van de richtlijnen voor jaarverslaggeving. U kunt de goodwill ook activeren als een bezit en vervolgens in bijvoorbeeld vijf jaar afschrijven. De goodwill komt dan ten laste van de winst, verdeeld over een aantal jaren. Het voordeel daarvan is dat de winst wordt gedrukt. Minder winst betekent minder belasting. Maar de winstgroei is ook minder. Daarentegen blijft het eigen vermogen op peil. Deze variant is prettig als het eigen vermogen van uw bedrijf te laag wordt wanneer u de goodwill er van aftrekt. De winst van het overgenomen bedrijf neemt u overigens direct mee in de winst- en verliesrekening. Afhankelijk van het eigen vermogen en de winst kunt u dus zelf kiezen wat u met de goodwill wilt doen.

Debiteuren
Als u uw bedrijf wil verkopen, is de post ‘debiteuren’ belangrijk. De koper zal namelijk inzicht willen in het betalingsgedrag van uw klanten. Ook uw bank bekijkt het debiteurenbestand als u een nieuwe lening aanvraagt. Als uw klanten zeer slecht betalen, loopt de bank immers een groter risico. Bij de beoordeling van de debiteuren spelen twee zaken een rol: het bedrag dat u nog moet ontvangen van klanten en de gemiddelde termijn waarbinnen ze betalen. Een koper en ook uw bank zien deze cijfers graag zo laag mogelijk. Om goede indruk te maken met uw debiteurenbestand moeten deze cijfers voldoen aan de branchegemiddelden. Heeft u vooral particuliere klanten, dan is een gemiddelde termijn van 30 dagen normaal. Is de overheid uw voornaamste klant, dan is een gemiddelde betalingstermijn van 90 dagen niet bijzonder. De overheid staat namelijk bekend als een extreem langzame betaler.

Kerst
Een gezond debiteurenbestand werkt dus in uw voordeel. Het opschonen van uw debiteurenbestand heeft als belangrijk nadeel dat de winst daalt. De betalingsverplichtingen van debiteuren waarvan u denkt dat ze niet meer betalen, boekt u rechtstreeks af van de winst. Deze winstdaling heeft een daling van het eigen vermogen tot gevolg. De balans wordt iets minder sterk, maar daarentegen wordt de debiteurentermijn sterker. Als u een bedrijf met een seizoenspatroon heeft – bijvoorbeeld met veel verkopen net voor kerst – dan heeft u een hoge debiteurenpost op de balans. Veel klanten zullen immers nog niet per 31 december hebben betaald. Een oplossing hiervoor is dat u het boekjaar breekt. U stelt de jaarrekening dan niet per 31 december op, maar bijvoorbeeld per 1 april. Op de balans staat dan een keurige lage debiteurenpost.

Balansverkorting
Wanneer u zaken buiten de balans houdt, is dat balansverkorting. Er staat simpelweg minder op de balans en dus verminderen de activa- en passivaposten. Het gevolg hiervan is dat verschillende ratio’s die aan de hand van de balans worden berekend beter uitpakken. Zo verhoogt u de solvabiliteit en de rentabiliteit op het totale vermogen. Het totale vermogen is immers lager. Bijvoorbeeld wanneer u geen machines koopt maar deze operational least. De machines verschijnen dan niet als vaste activa op de balans, omdat u ze niet bezit maar huurt. Aan de passiva-kant verschijnen geen leasetermijnen. Om een reëel beeld te geven van uw bedrijf bent u wel verplicht de operational lease in de toelichting te vermelden. Met andere woorden: u verbetert de solvabiliteit en rentabiliteit door een machine te leasen in plaats van te kopen.

Accountantsverklaring
Er zijn verschillende accountantsverklaringen. In het mkb komt de samenstellingsverklaring het meeste voor. Die geeft alleen aan dat de jaarrekening op een goede manier is samengesteld. De gegevens in de jaarrekening worden niet expliciet gecontroleerd. Alles hangt af van de gegevens die de ondernemer aanlevert. Deze verklaring zegt dus weinig tot niets. Frans Faas van Interfaas financieel onderzoek en advies in Boekel heeft een voorbeeld: “Dit jaar trof ik op de balans van een bedrijf een flinke post ‘nog te vorderen belasting’ aan. Die sloeg op premies volgens de Wet Investerings Regeling. Maar sinds 1 januari 2000 kunnen ze niet meer worden geïnd. De accountants hebben ze dus blindelings laten staan op aangeven van de ondernemer, die hoogstwaarschijnlijk ook niet beter wist.”

Getrouw beeld
Grotere bedrijven moeten hun jaarrekening uitvoeriger laten controleren. De accountants kijken dan wel of de jaarrekening een getrouw beeld van de werkelijkheid is. U mag er vanuit gaan dat na deze controle de cijfers op waarheid berusten. Maar lees eerst de toelichting om te weten op welke waarheid. Een accountantscontrole is verplicht als een bedrijf voldoet aan twee van de drie volgende criteria: de bedrijfsbezittingen overschrijden de ƒ 3 miljoen óf de netto-omzet is hoger dan ƒ 6 miljoen óf het bedrijf heeft meer dan 50 werknemers.

Voorkom lijken in de kast
Als u een bedrijf overneemt, wilt u precies weten wat zich economisch in een bedrijf afspeelt. Om een jaarrekening te doorgronden moet u eerst de toelichting lezen. Daarin staat bijvoorbeeld welk waarderingsstelsel is toegepast. Zonder de informatie uit de toelichting weet u niet wat de cijfers laten zien. Ook vindt u hier verplichtingen die niet in de cijfers zijn verwerkt, zoals garantieverplichtingen, latente belastingclaims, uitstaande of lopende claims, huur- en leaseverplichtingen, zekerheden voor kredieten en aansprakelijkheidsstellingen.

Fokker was een creatieve boekhouder
U mag geheel zelf bepalen hoe u de cijfers van uw bedrijf weergeeft. Sommige bedrijven slaan echter door en willen florissante cijfers laten zien als de zaken minder gaan. Voor een tijdje lukt dat meestal wel. Gaat het zo’n bedrijf weer voor de wind , dan komt het alsnog goed. Maar het bedrijf valt door de mand als het jaren achtereen slecht gaat. De Vereniging van Effectenbezitters (VEB) heeft onlangs de cijfers van Fokker van 1988 tot en met 1994 laten onderzoeken. Eén conclusie is dat de verslaglegging in strijd was met de accountantsregels. Fokker was een zeer creatieve boekhouder. Zo bleven veel transacties buiten de verlies- en winstrekening. De torenhoge aanloopkosten van nieuwe vliegtuigen werden niet als kostenpost geboekt, maar geactiveerd. Dat wil zeggen dat ze als eigendom op de balans werden geplaatst. Verder bleken financiële tegenvallers zoals onverkochte vliegtuigen, te prijken op de post ‘onderhanden werk’ “Zo bleef 90 procent van de activiteiten buiten de verlies- en winstrekening”, concludeert directeur P. de Vries van de VEB in de Volkskant van 14 november 2000. Volgens de VEB zijn beleggers daardoor gedupeerd. Waren de jaarrekeningen wel op de juiste manier opgesteld, dan zouden beleggers veel minder hebben betaald voor aandelen Fokker.

Ook in België slaat creatief boekhouden wel eens door. Het Belgische spraaktechnologiebedrijf L & H Speech Products maakte onlangs bekend dat de cijfers over 1998, 1999 en de eerste helft van 2000 niet klopten. Een intern onderzoek wees uit dat de boekhouding, zoals het bedrijf het formuleerde, “fouten en onregelmatigheden” bevatte. Tot nmu toe had L & H altijd ontkend dat de omzetcijfers kunstmatig werden opgeklopt, zoals The Wall Street Journal in een reeks publicaties beweerde. De Amerikaanse zakenkrant beschuldigde de Belgen ervan in Zuid-Korea niet- bestaande klanten op te voeren. Welke omvang de onjuiste cijfers hebben, is nog onduidelijk. Maar analisten zijn sceptisch over de levenskansen. Niet alleen bij de investeerders is het vertrouwen zoek, ook klanten beginnen te aarzelen. Het bedrijf kan wel eens in betalingsmoeilijkheden komen, waardoor een faillissement dichterbij komt.

Links of rechts
In de praktijk wordt er nogal met begrippen gestrooid als het over de jaarrekening gaat. Onderstaande balans geeft u enig inzicht in bijvoorbeeld de benamingen van de linker- en rechterzijde van een balans. Ook kunt u snel terugvinden waar de verschillende posten op de balans thuishoren. Het totaal van de linkerkant is altijd gelijk aan het totaal van de rechterkant. Als links een post omhoog gaat, zal rechts dus ook een post moeten stijgen en vice versa.

Ramon Willems, redacteur Bizz