Interview Tamara Madern – ‘Omgaan met schulden is óók een vak’

Madern weet alles van schulden en hoe die te voorkomen. Ze deed onderzoek naar niet-problematische schulden bij consumenten. Op 17 september 2015 verdedigde ze haar proefschrift Op weg naar een schuldenvrij leven. Sindsdien mag ze zich doctor noemen.

Tamara Madern is sinds september 2016 voor vier jaar aangesteld als lector Schuldpreventie en vroegsignalering aan de Hogeschool Utrecht (HU). In die functie zal zij onder andere onderzoek doen naar het financiële gedrag van mensen met en zonder schulden, hun  financiële competenties en naar interventies die bijdragen aan het verminderen van schuldenproblematiek. Daarnaast is Madern zelfstandig adviseur.

Op Credit Expo 2016 houdt Tamara Madern een presentatie over haar promotieonderzoek en haar jongste bevindingen. De hoogste tijd voor een nadere kennismaking.

Tamara, hoe ben je in deze materie geïnteresseerd geraakt?
Bij Nibud kwam ik in contact met mensen die schulden hadden. Ik ben daar als student begonnen: als manusje van alles en telefoniste. Later ben ik andere dingen binnen het Nibud gaan doen. Zo ben ik een tijd budgetconsulente geweest, adviseur opleidingen en uiteindelijk onderzoeker.

Als adviseur opleidingen was ik verantwoordelijk voor de budgetcursussen. Zo’n cursus bestaat uit verschillende dagdelen met diverse onderwerpen. Ik vroeg me af of iedereen wel alle onderwerpen uit de cursus nodig had. Zou een cursus niet beter afgestemd kunnen worden op de behoefte van mensen met schulden? Op een gegeven moment ben ik geswitcht en als onderzoeker aan de slag gegaan. Ik ben me toen meer gaan verdiepen in het financiële gedrag van mensen. Toen ik de kans kreeg om promotieonderzoek te doen binnen het Nibud kwam dit samen: wat moet je eigenlijk doen om uit de schulden te blijven en wat maakt dat we dat gedrag al dan niet vertonen?
Je proefschrift ‘Op weg naar een schuldenvrij leven’ heb je ‘vertaald’ naar de handreiking ‘Bevorderen van gezond financieel gedrag’. Voor wie is die bedoeld?

Mijn handreiking is veel meer gericht op de praktische kant. Wat kun je ermee? Het is bedoeld voor schuldhulpverleners en beleidsmedewerkers, het is geen methodiek. Het zijn aanbevelingen waarmee hulpverleners en beleidsmakers – hopelijk – een start kunnen maken. Over mensen met – al dan niet – problematische schulden is vooral nog heel veel niet bekend. Met mijn onderzoek hoop ik een aantal lacunes te kunnen invullen, maar we zijn er natuurlijk nog lang niet.

Je adviseert dat de communicatie in woord en geschrift  eenvoudiger moet. Maar is dat niet iets wat we al twintig jaar roepen?
Duidelijkheid en helderheid: we roepen dat wel, maar doen het niet! Tegelijkertijd is zelfredzaamheid tegenwoordig het sleutelwoord. Mensen moeten steeds meer zelf doen en allerlei formulieren invullen, maar tegelijkertijd weten wij uit allerlei theorieën en onderzoeken dat als je steeds meer drempels opwerpt, het niet ten goede komt van de klant. Mensen in financiële problemen zijn vaak hun financiële overzicht kwijt. Dat komt niet omdat ze dat niet willen, maar onder meer omdat ze geen vertrouwen hebben in hun eigen kunnen. Dat maakt dat – in sommige gevallen – mensen niet eens meer proberen om iets te begrijpen: het is dus geen onwil, maar onmacht. Het is veel beter om mensen de eerste keer een beetje bij de hand te nemen: dan krijgen mensen vertrouwen in zichzelf en daarmee kom je verder.

Wat kunnen credit managers doen om de communicatie te verbeteren?
De professionals uit de wereld van het credit management zouden meer oog moeten hebben voor deze onmacht. Dat kan door briefteksten eenvoudiger en helderder te maken. Termen als ‘kale huur’ en ‘rekenhuur’ zeggen mensen niets. Houd het eenvoudig. Je zou ook handelingen kunnen versimpelen en proberen dingen visueel te maken. Heldere taal dus en overzichtelijkheid. Op een website moet makkelijk te vinden zijn waar je moet zijn als je een keer in financiële problemen komt: gewoon een knop of button ergens en niet dat die informatie drie lagen daaronder ergens verstopt is. Zorg dat crediteuren makkelijk contact met je kunnen opnemen en maak het persoonlijker: gebruik niet een woord als ‘incassant’ maar gewoon een naam, eventueel zelfs met foto.

In plaats van ervan uit te gaan dat iedereen financieel zelfredzaam moet zijn, zou je er voor kunnen zorgen hoe je de mensen het beste tegen schulden kunt beschermen. Vanuit de techniek is er ook nog veel te winnen. De commercie heeft veel ontwikkeld dat rekening houdt met het gedrag van mensen. Nu wordt vaak ingezet om mensen te verleiden. Wend die technieken juist zo aan dat mensen er wat aan hebben! Bijvoorbeeld een app in de vorm van een afbeelding van een portemonnee met geld. Na elke pintransactie verdwijnt daar dan zichtbaar geld uit, of er komt juist geld bij. Of een beperking zodat je maar veertig euro per week kan pinnen en een sms krijgt als je dat bedrag nadert.  Of een bankrekening waar je vaste lasten altijd gegarandeerd worden afgeschreven. Dat is technisch mogelijk, dus waarom maken we daar niet meer gebruik van?

Kom je dan niet te veel aan de keuzevrijheid van mensen?
Ik zou het niet opleggen, maar mensen zelf laten kiezen. Ik vermoed dat een groot deel van mensen met schulden voor zulke hulpmiddelen zou kiezen. Het scheelt veel rompslomp en voorkomt erger. Ik denk zelfs dat  niet alleen kwetsbare groepen ervoor kiezen, maar ook mensen met een goed inkomen. Het is makkelijk: wie wil dat nou niet?

En hoe zit het met verleidingen zoals smartphones, multimedia-abonnementen en krasloten?
Die bestaan, maar slechts een klein percentage komt daardoor in de problemen. Mensen met beginnende schulden gaan juist stoppen met onnodige uitgaven en gaan daar veel beter op letten. Mensen met langdurige schulden en een laag inkomen komen vooral in de problemen door de stijging van vaste lasten, vooral de huur en zorgverzekering.

Ook life events, zoals echtscheiding, het overlijden van een partner of het verliezen van een baan zijn niet de primaire oorzaak van financiële problemen. Het is bijna altijd een combinatie van factoren: als je een financiële buffer of spaargeld hebt, kom je doorgaans financieel wel over zo’n life event heen. Er is echter grote groep die geen buffer heeft. Zij lopen een groot risico. Dat zijn ook hoger opgeleiden met een hoog inkomen en mensen met een eigen woning.

Waren er nog andere opmerkelijke resultaten in je onderzoek?
Ja, ook wel bemoedigende: dat de groep met lichte schulden het qua competenties een stuk beter doet dan mensen zonder financiële problemen. Deze groep is veel meer bezig met verantwoord besteden en voert een betere administratie. Ze moeten ook wel en hun financiële problemen zijn daar uiteraard ook de oorzaak van.

Dus is het goed om – bij wijze van training – af en toe wat niet problematische schulden te hebben?
Dat gaat wat ver, maar wat meer kennis over geld en schulden is wenselijk. Uit onderzoek van het Nibud en CBS blijkt dat kinderen steeds minder verantwoordelijkheid krijgen van hun ouders. Kinderen denken dat geld gewoon uit de automaat komt: een pinpas is voldoende en er komt verder geen inspanning aan te pas! Dat is natuurlijk niet de werkelijkheid. Het is dus goed dat je kinderen daarin mee te nemen, ze te laat wennen aan hoe je omgaat met betalingen en leningen. Het is geen gek idee als een zeventienjarige of achttienjarige honderd euro rood zou kunnen staan, om te leren hoe je dat dan weer moet oplossen. Gewoon om te oefenen! En in plaats van dat je nu op je achttiende meteen een groot bedrag rood kunt staan: dan zijn de gevolgen veel groter. Door wat meer te oefenen ben je enigszins voorbereid voor grote leningen als een studielening of een hypotheek. Meer aandacht zou in deze maatschappij geen verkeerd idee zijn.

Je houdt je – behalve met niet problematische schulden – ook bezig met het voorkomen daarvan.
Ja,  schuldpreventie is de komende vier jaar een van mijn bezigheden bij Hogeschool Utrecht. Niet alleen curatief omgaan met schulden, maar ze ook voorkomen. Het is helaas vaak zo dat puur wetenschappelijk onderzoek niet goed aansluit bij de dagelijkse praktijk. Ik ga proberen een brug te slaan tussen mijn onderzoek en de praktijk.

Wat kunnen we van je verwachten tijdens Credit Expo?
Tijdens de Credit Expo wil ik de luisteraar meenemen in het gedrag van mensen met schulden. Wat maakt dat ze doen wat ze doen en soms zulke rare dingen lijken te doen? En wat kun je daarmee als credit manager? Hoe kun je eigenlijk je voordeel doen met dat irrationele gedrag?

Tamara Madern geeft tijdens Credit Expo 2016 op donderdag 3 november aanstaande om 13.00 uur de presentatie ‘Op weg naar een schuldenvrij leven’. Ze gaat in op haar promotieonderzoek uit 2015 en vertelt over haar nieuwste bevindingen. Klik hier om gratis aan te melden voor Credit Expo 2016.