Dick Swaab: ‘Vrije wil bij beslissingen? Dat is een prettige illusie’

Dick Swaab zal op FM Dag 2018 vertellen over de hersenontwikkeling, hoe die voor een deel gestuurd wordt door de genetische achtergrond, voor een deel door zelforganisatie en allerlei invloeden van buitenaf – chemisch en sociaal – waardoor iedereen een uniek brein krijgt.
 
Professor Swaab deelt alvast zijn visie op het thema van FM Dag: De beslissing is aan jou!
 
Hoe komt een besluit in de hersenen tot stand?
“De beslissingen worden genomen aan de rechterkant van het brein op basis van alle informatie die dat brein heeft opgedaan. Maar ook door de manier waarop dat brein tot ontwikkeling is gekomen en wat er sindsdien is gebeurd. En wanneer die beslissing is genomen duurt het een halve seconde tot wel zeven seconde voordat die beslissing tot het bewustzijn doordringt. De linkerkant van de hersenen bedenkt daar vervolgens een verhaaltje bij waarvan je denkt dat het klopt. Dus, ik heb dit en dit besloten om die en die reden. Maar het is een verhaaltje achteraf en dus moet je het met een flinke korrel zout nemen. Het stelt mensen in staat te vertellen waarom ze iets besloten hebben. Maar er spelen allerlei onbewuste zaken mee die tijdens de ontwikkeling van het brein zijn vastgelegd. Die invloed is enorm groot en kun je onmogelijk overzien, en de beslissing is uiteindelijk onbewust.”
 
Wat is het nut van dat verhaaltje, zoals u het noemt?
“Het feit dat je dat verhaal vertelt, geeft je het idee dat je alles in de hand hebt. Dat je alles goed hebt overwogen. En dat je vrije wil hebt. Maar in feite is het slechts een verhaaltje achteraf. Het is een plezierige illusie, want als je het niet hebt, ontstaat het idee dat anderen je besturen. Er zijn schizofrene patiënten die deze illusie niet hebben. Die hebben het idee dat ze bestraald worden vanuit het universum of dat er allerlei elektrische activiteit op ze af wordt gestuurd die hun brein overneemt. Dat is het voordeel van die illusie van vrije wil. Maar het maakt ook duidelijk dat er bij een beslissing allemaal onbewuste processen aan de gang zijn waardoor heel verstandige mensen hele wonderlijke beslissingen kunnen nemen.”
 
Is dat dan je gut feeling? 
“Wanneer je heel veel informatie hebt opgedaan, dan kun je op basis daarvan bliksemsnel een beslissing nemen. Dus een kunstkenner kan voor een schilderij staan en direct zeggen; ‘dit is een vervalsing’. En als je dan vraagt waarom, duurt het een tijd voordat hij de argumenten kan benoemen. Maar het brein heeft die beslissing al lang genomen. Dat is een voorbeeld van gut feeling. Ook een arts die lange tijd getraind is in een bepaald veld, kan bij binnenkomst van een patiënt vaak al zien wat er aan de hand is. Omdat hij het al honderden keren heeft gezien. Maar je hebt voor gut feeling dus wel veel ervaring nodig en je kunt er ook fouten bij maken. Er spelen allemaal onbewust processen mee. Het voordeel is dat het bijzonder snel gaat. Het nadeel is dat je – zelfs wanneer je lang aan het dubben bent geweest en alles goed hebt overdacht – dat je niet precies weet hoe die onbewuste processen worden meegenomen.”

 
 
Hoe gaat het mis in het brein wanneer een beslissing zeer complex wordt?
“Kijk naar de financiële- en de banken crisis. Er gaat een hoop mis bij beslissingen. Dat komt omdat er ontzettend veel factoren in het brein meespelen die niet met het besluit op zichzelf te maken hebben. Ook persoonlijke achtergronden en karakter spelen een grote rol. Vaak is het bij grote internationale bedrijven en banken zo dat mensen besluiten nemen die niet zoveel gevoel hebben bij wat de gevolgen voor anderen zijn. Juist mensen in zulke topposities hebben vaak deze karaktertrek. Ze zijn erg voor zichzelf bezig, zonder dat ze zich realiseren wat voor impact – en mogelijk negatieve gevolgen – hun beslissingen op anderen hebben.”
 
Zijn mensen die minder emoties ervaren ongeschikt om besluiten te nemen die grote impact hebben op de maatschappij?
“Het hangt ervan af wat voor besluiten. Zij kunnen een reorganisatie doorvoeren waarbij honderden banen verdwijnen. Daar zitten ze niet mee, want ze zien dat het eindresultaat voor het bedrijf beter is. Maar als ze vervolgens in het bestuur komen omdat ze het zo goed gedaan hebben, en ze hebben een compleet gebrek aan empathie, dan kunnen ze grote brokken maken. Zo is de voormalig bestuursvoorzitter van ABN AMRO jarenlang verteld dat hij een empathie-cursus moest doen. Die zijn er niet en kunnen ook niet werken.”
 
Empathie moet al in je brein zitten?
“Klopt, er zit variatie in al onze eigenschappen. En sommige mensen zitten aan de pluskant van empathie en anderen aan de minkant. De meeste zitten ergens tussenin. Dat geldt voor al onze eigenschappen. Voor een deel worden die genetisch bepaald en de rest wordt tijdens de vroege ontwikkeling gevormd en dan zit je vast aan een uniek brein met bepaalde karaktereigenschappen. Je noemt het karakter omdat het ingeslepen betekent. Dat is niet te veranderen.”
 
Dat denken we allemaal wel.
“Ja, je kunt je gedrag een beetje bijsturen, maar je kunt je karakter niet veranderen.” 
 
Leiders wordt vaak verteld dat ze aan hun menselijke vaardigheden moeten werken. Is dat dan niet mogelijk?
“Binnen hele nauwe grenzen kun je je gedrag veranderen. Maar karakter blijft karakter. En dat bepaalt ook wat je plezierig vindt om te doen. Het is zaak om te zoeken naar een opleiding en baan die passen bij de manier waarop je brein tot ontwikkeling is gekomen. Want je moet niet denken dat je je brein kunt veranderen als je stapt in iets wat je eigenlijk niet ligt.”
 
En is er iets wat je kunt doen om je brein beter te maken in besluitvorming?
“Veel fouten maken. Die worden dan de volgende keer meegenomen. Je hebt je bewustzijn, zodat je kunt zien wat je hebt aangericht met een beslissing. Dat wordt de volgende keer onbewust weer meegenomen. Dus veel fouten maken is heel erg zinvol.”
 
Een probleem in onze maatschappij is dat je meteen wordt afgerekend op fouten, dus durf je geen fouten te maken.
“Dat klopt. Mensen moeten opgroeien in een atmosfeer waar je fouten mag maken. Dat moet ik mijn promovendi ook altijd uitleggen; ze kunnen me erg gelukkig maken door me duidelijk te maken dat ik het mis heb.”
 
Karakter wordt gevormd in de vroege jaren. Zou je dan bepaalde dingen kunnen doen bij kinderen – op school en in de opvoeding – om toch empathie en menselijke vaardigheden te stimuleren in het brein?
“Tuurlijk. Je kunt kinderen een goede opleiding geven. Maar voor de scholing geldt ook dat je vooral moeten kijken naar de bijzondere eigenschappen van een kind. En probeer die vervolgens verder te ontwikkelen. Natuurlijk moet je allemaal een aantal basisvaardigheden hebben, maar de individuele verschillen zijn groot en blijven groot. En die kun je niet veranderen. Die zit vastgelegd in de structuur van de hersenen. Je zou kinderen dus veel meer op individueel niveau moeten onderwijzen. Maar dat is niet altijd makkelijk. Ik heb mijn ouders destijds om een mooie privé onderwijzeres gevraagd. Daar zijn ze uiteindelijk niet op ingegaan…”
 
Volgens mij is het nog redelijk met u afgelopen…
“Je weet nooit hoe het anders was gegaan. Je kunt het niet dubbelblind overdoen.”