De robots komen voor onze banen! (En kenniswerk blijft niet buiten schot)

Een belangrijk argument van de techno-optimisten, zoals de denkers van de Singularity University, is dat nieuwe technologie weliswaar in eerste instantie banen kost, maar dat we altijd weer nieuwe beroepen uitvinden om deze banen te vervangen. Martin Ford stelt dat dit makkelijk denken is voor mensen die extreem succesvol zijn in de nieuwe digitale economie. Maar de economische realiteit ziet er voor een hele grote groep mensen een stuk minder rooskleurig uit. Dat we minder routinetaken hoeven te doen is op zichzelf niet erg. Er zijn heel veel banen te verzinnen die verbeterd kunnen worden in termen van zingeving en plezier. Maar gaan we er met die zinvollere banen ook op vooruit in inkomen? Daar lijkt het niet op. En als de economische groei niet meer van de consumenten komt hebben we toch een probleem, want – en dat is in feite de essentie van Ford’s boek – robots consumeren niet. 

Een lange tijd hebben werknemers geprofiteerd van stijgende productiviteit met even snel stijgende inkomens. Deze inkomens konden zij besteden aan producten en diensten waardoor de economische groeimotor verder werd aangezwengeld. Er zijn redenen om te geloven dat deze gouden periode ten einde is gekomen. Op 2 januari 2010 meldde de Washington Post dat er gedurende het eerste decennium van de 21ste eeuw in Amerika geen nieuwe banen zijn bijgekomen. Nul. Dat is vooral shockerend als je bedenkt dat de Amerikaanse economie eigenlijk een miljoen banen per jaar moet creëren om de groeiende omvang van de beroepsbevolking bij te houden. Inkomensongelijkheid heeft ondertussen een niveau bereikt dat sinds de depressie van 1929 niet is voorgekomen. Het is duidelijk dat winsten van stijgende productiviteit bijna volledig in de zakken van bedrijfseigenaren en investeerders belanden. Het aandeel van het nationale inkomen in Amerika dat naar arbeid gaat in plaats van naar kapitaal daalt snel en lijkt in een vrije val te zijn beland. In Europa is een zelfde beeld waarneembaar. 

Een dodelijk spiraal
Inmiddels zijn de meeste mensen wel bekend met de Wet van Moore: de verdubbeling in computerkracht iedere 18 maanden. Nog niet iedereen begrijpt echter de implicaties van deze wet. Mensen hebben sterk de neiging om exponentiële vooruitgang te onderschatten. Martin Ford is slechts één van de vele experts die ervan overtuigd is geraakt dat de meedogenloze acceleratie in computertechnologie die nu plaatsvindt de economie en arbeidsmarkt de komende decennia compleet gaat veranderen. De hoeveelheid uren die we moeten besteden om de productie van de benodigde goederen – maar zeker ook van diensten – op gang te houden zal drastisch afnemen. Tussen 1998 en 2015 is de waarde van door Amerikaanse bedrijven geproduceerde goederen en diensten met circa 3,5 triljoen dollar gestegen. Het aantal arbeidsuren was echter precies gelijk! 194 miljard uur. Nul groei in het aantal arbeidsuren in 15 jaar tijd.

Geen vluchtroute
Een belangrijke ontwikkeling om verder te onderkennen is dat de term ‘routine’ niet langer alleen betrekking heeft op laaggeschoold werk. Met de technologische vooruitgang van dit moment en de enorme doorbraken die zich continu voordoen (hele zichtbare zoals IBM’s Watson’s overwinning in Jeopardy, maar achter de schermen vinden voortdurend enorme doorbraken plaats) komt routine steeds dichterbij het hooggeschoolde kenniswerk dat voorheen buiten schot bleef. In feite is alles wat je aan een andere persoon kunt uitleggen op korte termijn ook prima door een algoritme te leren. Bedrijven worden toch vooral gedreven door omzet en winstmaximalisatie. Wanneer er kosten bespaard kunnen worden door slimme technologie in te zetten zullen ze dat niet nalaten. Ze zullen wel moeten, want anders lopen concurrenten op ze in. De CFO van sportschoenenfabrikant Nike stelde in 2013 dat stijgende lonen in Indonesië de kwartaalcijfers negatief had beïnvloed en dat de oplossing op termijn zou zijn om ‘de arbeid uit het product te engineeren’. Gevolg van deze trend: minder banen (en minder betaalde arbeidsuren), minder besteedbaar inkomen, lagere consumentenbestedingen, lagere omzetten, recessie en tot slot: depressie. Het is deze negatieve cyclus die we koste wat het kost moeten vermijden. 

Bewijs voor problematisch verlies van werk en inkomen
Oprukkende informatietechnologie is ons richting een omslagpunt aan het duwen waarop de hele economie minder arbeidsintensief wordt. Het is echter niet precies te voorspellen hoe de transitie gaat verlopen. De gezondheidssector en het onderwijs zijn bijvoorbeeld tot zover resistent gebleken voor de massale ontwrichting die momenteel in de retail, media en financiële sector plaatsvindt. Dat technologie industrieën kan ontwrichten is bekend, maar Ford vraagt zich af het ook het hele systeem zodanig kan ontwrichten dat fundamentele herstructurering noodzakelijk is. En kunnen we het ons permitteren niets te doen en af te wachten? Ford’s antwoord hierop laat zich raden. 

Er zijn vele aanwijzingen dat dit al aan het gebeuren is. Productiebedrijven in de VS halen bijvoorbeeld in hoog tempo uitbesteed werk terug naar Amerika (outsourcing is vaak de eerste fase van uiteindelijke automatisering). De impact hiervan op de Verenigde Staten waar productiewerk minder dan tien procent van het totaal bedraagt zal relatief klein zijn, maar voor China is dat een heel ander verhaal. Tussen 1995 en 2002 is 15 procent van het productiewerk in China al verdwenen, oftewel 16 miljoen banen. Er is sterk bewijs dat dit gaat doorzetten. In 2012 kondigde Foxconn, de grootste producent van Apple-producten, aan om op termijn circa een miljoen robots te gaan inzetten in hun fabrieken. 

In meer geavanceerde economieën zal het verlies van banen in de dienstensector het grootste zijn. Neem de fastfoodsector, een sector die traditioneel als veiligheidsnet heeft gediend voor mensen met weinig mogelijkheden. Momentum Machines Inc. heeft een machine ontwikkeld die 360 hamburgers per uur kan produceren (inclusief getoast broodje, uien, ketchup en augurk). Deze machine verdient zichzelf terug in slechts één jaar tijd en de makers hebben zelf gesteld dat hij niet dient om medewerkers te helpen, maar om ze volledig te vervangen. Wie vandaag de dag de McDonalds inloopt besteld meestal al via een apparaat, dus het aantal service-medewerkers neemt ook af. 

Het lijkt erop dat de voedselindustrie niet lang meer een van de de grootste werkgevers in het Westen zal blijven. Maar welke is dat wel? De retail? De bankensector? Transport en logistiek? Onwaarschijnlijk: soortgelijke ontwikkelingen doen zich al in deze industrieën voor. De traditionele oplossing van economieën is altijd meer educatie en het beklimmen van de carrièreladder geweest, maar dat is waar de Wet van Moore roet in het eten gooit. Machines komen ook voor de hogere, beter betaalde banen. Kijkend naar de zeven dodelijke trends (zie kader), die zich steeds duidelijker aftekenen, is het positieve beeld dat het allemaal wel weer bij zal draaien moeilijk in stand te houden. 

Dividend voor de burger
Is een basisloon deel van de oplossing? Ford denkt van wel. Niet alleen kun je het morele argument aanvoeren dat iedereen recht heeft te profiteren van de toenemende welvaart die door ons allemaal is verwezenlijkt en gefinancierd, er is ook een economisch argument. De angst bij veel sceptici en tegenstanders van het basisloon is dat er een natie van luilakken zal ontstaan, maar Ford bepleit dat het behalve een veiligheidsnet juist een krachtige economische stimulans zal zijn. Bij een basisloon voorkomen we het gevaar dat de consumentenmarkt op den duur volledig in zal storten. Sterker nog, een bloeiende consumentenmarkt kan ervoor zorgen dat het basisloon, in ieder geval deels, zichzelf financiert. Wel is het cruciaal de ‘incentives’ precies goed te ontwerpen. Wanneer heb je er recht op en wanneer niet? In hoeverre loont ondernemerschap nog? En wat voor fiscaal beleid moet de overheid implementeren? 

Exponentiële technologie kan zowel een kans als bedreiging zijn voor de mensheid. Als we herkennen en erkennen wat de impact zal zijn op de ontwikkeling van banen en inkomens, dan is de kans op een positieve uitkomst het grootste,    

7 dodelijke economische trends die nu plaatsvinden:
1. Stilstaande inkomens bij stijgende productiviteit.
2. Een ‘bear market’ voor het aandeel van arbeid en een ‘bull market’ voor het aandeel van bedrijven in nationaal inkomen.
3. Afnemende arbeidsmarktparticipatie.
4. Lagere baancreatie, ‘jobless recoveries’ en stijgende langdurige werkloosheid.
5. Stijgende ongelijkheid met de VS als duidelijke uitschieter.
6. Minder inkomen en kans op werk voor net afgestudeerden. 
7. Polarisatie van werk en steeds meer parttime banen.