Banenverlies door technologie – wat gaan we daaraan doen?

Er is de afgelopen decennia al heel erg veel geautomatiseerd, denk aan industriële robots in fabrieken en de automatisering van magazijnen. Maar het lagere dienstenwerk is tot dusver buiten schot gebleven omdat dit oog-handcoördinatie vergt die tot voor kort alleen door mensen uitgevoerd kon worden. Op het gebied van robotics wordt hier momenteel hele grote vooruitgang in geboekt. Een andere belangrijke ontwikkeling is de zelfrijdende auto die de chauffeur overbodig gaat maken. De snel opkomende technologie 3D-printing zorgt ervoor dat we veel meer producten dicht bij huis gaan produceren; hierdoor zullen veel banen in de logistiek en maakindustrie verloren gaan. Ook huizen worden in de toekomst steeds vaker geprint waardoor bouwbedrijven tot wel 80 procent efficiënter worden. De snelle opkomst van Kunstmatige Intelligentie (KI) zal zorgen dat veel kenniswerkers overbodig zullen worden. En vergeet niet de werkgelegenheidseffecten van de informatietechnologie; de brick and mortar-detailhandel verdwijnt in rap tempo ten faveure van webwinkels en de selfservicetrend in het bank- en verzekeringswezen leidt tot minder lokale kantoren, minder personeel aan de balie en een grote reductie in verzekeringstussenpersonen.  

Alles dat niet met menselijke relaties of creativiteit te maken heeft, zal straks beter worden gedaan door Kunstmatige Intelligentie. Het bekendste voorbeeld is IBM’s cognitieve systeem Watson, maar je hebt ook Alpha Pro die onlangs de wereldkampioen van het complexe bordspel ‘Go’ versloeg. Dit zijn generieke leer- en analyseermachines die een op den duur onbegrensde capaciteit hebben om diagnoses te stellen en tot verbetervoorstellen te komen. Dat is de essentie van kenniswerk. Dat betekent dat het werk van de accountant en administrateur – maar ook de notaris, de advocaat en de jurist – op termijn kan worden overgenomen. Niet alleen is het goedkoper en efficiënter, de kwaliteit wordt er ook veel beter van. Een zelflerende machine kan in een paar minuten miljoenen boekhoudingen controleren en een veel betere controle uitvoeren dan een mens ooit zou kunnen. 

Dat gaat niet lang meer aanhouden. In Amerika is onlangs software geïntroduceerd die automatisch de belastingaangifte doet. Enorm veel bedrijven in Amerika maken hier al gebruik van. Erg leuk voor hen, maar het gevolg is dat tienduizenden belastingadviseurs hun baan zijn kwijtgeraakt en de bedenker van de software schatrijk is geworden. Dat is een voorbode van wat er nog komen gaat; groot banenverlies en de concentratie van kapitaal naar een kleine groep mensen.   

Dat klopt, een patiënt in het ziekenhuis wil liever van een mens horen wat de diagnose is dan van Watson. Daarom zal de toplaag onder deze beroepsgroepen blijven bestaan. Voor de finance functie betekent dat hoogstwaarschijnlijk een CFO die met behulp van een KI-assistent de scenario’s doorspreekt met de Raad van Bestuur. Alles van rapporteren tot forecasten hoeft straks niet meer door mensen gedaan te worden, maar het brengen van de boodschap blijft vooralsnog een taak voor mensen. Empathie is nog niet ontwikkeld in KI-systemen. 

Dit banenverlies klinkt heel erg negatief, maar we moeten wel bedenken dat technologie al het vervelende werk van ons gaat overnemen. We moeten alleen zorgen voor een eerlijke verdeling van alle gecreëerde welvaart en daar wringt de schoen. Dat is ook de reden dat ik dit boek heb geschreven. Er zijn allerlei urgente kwesties die spelen, maar aan de impact van de vierde industriële revolutie die op ons afkomt besteden we veel te weinig aandacht.

Dat zou kunnen, maar er is op dit moment niks dat daar op wijst. En we kunnen het ons niet permitteren om af te wachten en niets te doen. 

Uit onderzoek blijkt dat drie typen werk voorlopig nog buiten schot blijven. Werk dat zeer verfijnde oog-handcoördinatie vergt, zoals chirurgie. Het tweede is al het werk met sterke sociale aspecten, zoals in de zorg en het onderwijs. Tot slot: het creatieve werk. Voor mensen die nieuwe dingen creëren en nieuwe markten openen blijven er genoeg kansen. Iedereen die het in één van deze drie richtingen kan zoeken, zou ik dat zeker aanbevelen. Wel zal de concurrentie binnen deze beroepsgroepen steeds groter worden. 

In het boek noem ik het basisinkomen als een mogelijke oplossing, maar er zijn andere varianten, zoals iedere Nederlander aandeelhouder maken van de staat. Ik ben er in ieder geval een groot voorstander van om snel te beginnen met experimenten. In een aantal gemeenten wordt dit momenteel gedaan door de voorwaarden van uitkeringstrekkers allemaal te schrappen en te kijken wat de effecten zijn. Op het ontvangen van een uitkering wordt nu neergekeken en dat heeft ook psychisch een grote weerslag. In het verleden hebben experimenten met basisinkomen in Canada positieve resultaten laten zien, maar of het uiteindelijk echt werkt weten we niet. Wat we wel weten is dat ons huidige sociale stelsel niet houdbaar is wanneer straks zo’n 50 procent van de bevolking zijn baan verliest. In Zwitserland stemde laatst 80 procent van de bevolking tegen het basisinkomen, maar dat komt omdat het nu nog niet urgent is. We zullen op vrij korte termijn een list moeten verzinnen om te voorkomen dat al het kapitaal bij een kleine groep belandt en de rest van de bevolking in armoede vervalt. 

Ik ben geen macro-econoom, maar ik denk dat er veel mogelijk is door het belastingstelsel te hervormen. Denk aan robot-tax en het verschuiven van inkomstenbelasting naar winstbelasting. Een probleem is wel dat dit vooral effectief zou zijn als we het wereldwijd in zouden voeren en dat is praktisch niet haalbaar. Het kan wel op Europese schaal. Ik begrijp de argumenten dat de EU te bureaucratisch en ondemocratisch is. Maar de oplossing om dan maar allemaal uit elkaar te gaan wordt een ramp. Is het basisinkomen financierbaar? Als ik de schoenen aantrek van de CFO van Nederland en kijk naar hoeveel kapitaal er beschikbaar is, dan denk ik van wel. Het is dan wel belangrijk dat de allerrijksten inzien dat een wereld vol armoede ook voor hen geen prettige wereld is om in te leven.  

We kijken nu vooral naar werk als betaald werk. We moeten onze kijk op werk verbreden naar alles wat een zinvolle activiteit is. Ik sprak net met iemand die een site over wetenschap in de lucht houdt en daar vol passie voor schrijft met een aantal anderen. Ze verdienen wat geld aan advertenties, maar hun drive om dit te doen is pure passie voor kennisdeling. Uit een survey van Gallup blijkt dat slechts 10 procent van de mensen met een baan – ook in Nederland – hun werk geweldig vindt. 25 procent beleeft geen enkel plezier aan het werk en doet het puur voor het geld. Als dat inkomen in de toekomst naar ze toe komt kunnen ze zinvolle activiteiten gaan ondernemen. De deeleconomie biedt veel kansen om welvaart te creëren die niet tot het Bruto Binnenlands Product (bbp) gerekend kan worden, maar wel voor zingeving zorgt. 

De politiek is druk met urgente onderwerpen, zoals de vluchtelingen, moslimterrorisme, Erdogan, Trump, de Brexit en de Nexit. Ja, dit zijn belangrijke zaken, maar ze vallen in het niets bij de Titanic die eraan komt. Als we hier goed op voorbereid willen zijn, moet het op de politieke agenda komen. We hebben nieuwe oplossingen nodig en die moeten er snel komen. Naast de dagelijkse dingen moet dit permanent op de agenda staan. Daarnaast moet er geëxperimenteerd worden met diverse oplossingen. Het is als het ontwikkelen van een medicijn. De kwaal is in dit geval armoede. We kunnen dit alleen oplossen door klassieke tegenstellingen, zoals tussen neoliberalen en socialisten, te doorbreken en gezamenlijk nieuwe oplossingen te vinden. We zullen een maatschappij moeten inrichten die aan ieders belangen rechtdoet. Als we ons vast blijven houden aan klassieke standpunten is het gedoemd te mislukken. 

Ga activiteiten ontplooien buiten je betaalde werk om. De deeleconomie is ook onderdeel van de oplossing. Kijk naar wat er om je heen gebeurt en speel daar op in. Dit is ook belangrijk om je brein lenig te houden. Voor zover je nog niet perfect Engels spreekt ga dat verder ontwikkelen. Enerzijds om maximaal kennis te kunnen opnemen, anderzijds vergroot je zo je reikwijdte: Engels is de wereldtaal. Online zijn tegenwoordig – bijna gratis – complete studies te volgen. Zorg dat je bijdraagt aan de maatschappij, aan je omgeving en jouw persoonlijke ontwikkeling. Als je goed bent in koken, ga je koken voor anderen. Als je graag buiten bent, ga het grasmaaien van je buren. Begin een website, schrijf een boek, benut elke kans om los te komen van alleen je betaalde baan; één keer trainen voor een baan en die levenslang uitvoeren, dat is echt verleden tijd.